روش های تشخیص دیسفاژی (اختلال بلع): معاینه، اسکن و آندوسکوپی
اختلال بلع یا دیسفاژی (dysphagia) دارای دو نوع است: اختلال بلع ساختاری پی‌آمد تغییر در ساختار اصلی مری است، اما اختلال بلع نوع دوم از مشکلات حرکتی مری نشأت می‌گیرد.
پزشکان برای تشخیص اختلال بلع و ارزیابی نیازهای منحصر به فرد هر بیمار از جدیدترین دستگاه‌ها و تکنولوژی پیشرفته بهره می‌گیرند. پزشکان مجرب آزمایش‌های تشخیصی مختلفی شامل مانومتری با قدرت تفکیک بالای مری، بررسی رفلاکس 24 ساعته، EndoFlip و بررسی ازوفاگرام باریوم را انجام می‌دهند.
آزمایش‌های تخصصی به تشخیص دقیق کمک می‌کند و تمامی اطلاعات احتمالی را برای تهیه‌ی طرح درمان متناسب با نیازهای بیمار در اختیار پزشک می‌گذارد.
متخصصین کلینیک توانبخشی یادمان در زمینه‌ی درمان دیسفاژی سال‌ها تجربه دارند و در تسکین علائم دیسفاژی به بیماران کمک می‌کنند. متخصصین ما طرح درمانی جامعی را به منظور رفع نیازهای پزشکی خاص هر بیمار و کمک کردن به التیام بدن تهیه می‌کنند. طرح درمان با توجه به نیازهای بیمار شامل یکی از درمان‌های تغییر رژیم غذایی، آندوسکوپی، دیلاتاسیون و vitalstim می‌شود.
علل اختلال بلع
دیسفاژی معمولاً پی‌آمد ابتلا به عارضه‌های دیگری از قبیل موارد زیر است:
- عارضه‌هایی مانند سکته مغزی، آسیب دیدن سر یا دمانس که بر سیستم عصبی اثر می‌گذارند.
- سرطان‌هایی مانند سرطان دهان یا سرطان مری
- بیماری رفلاکس معده به مری (GERD): وقتی اسید معده رو به بالا، به سمت مری برمی‌گردد.
اختلال بلع در کودکان نیز در اثر ناتوانایی‌های یادگیری یا رشدی مشاهده می‌شود.
مشکلات زیر نیز می‌توانند باعث دیسفاژی شوند:
- ناراحتی‌های دهان یا گلو که با عنوان دیسفاژی دهانی ـ حلقی یا دیسفاژی “بالا” شناخته می‌شوند.
- ناراحتی‌های مری: مری لوله‌ای است که غذا را از دهان به معده می‌برد. چنانچه مشکل مری باعث اختلال در بلع شده باشد، با مشکل دیسفاژی مری یا دیسفاژی “پایین” مواجه هستیم.
نشانه های دیسفاژی
برخی بیماران مبتلا به دیسفاژی در بلع بعضی غذاها یا مایعات مشکل دارند، حال آن که بعضی هیچ چیزی را نمی‌توانند ببلعند.
دیگر نشانه‌های دیسفاژی عبارت است از:
- سرفه کردن یا خفه شدن هنگام خوردن یا نوشیدن
- بالا آوردن غذا که گاهی از راه بینی رخ می‌دهد.
- احساس گیر کردن غذا در گلو یا سینه
- ترشح مداوم آب دهان
اختلال بلع به مرور زمان باعث بروز علائمی مانند کاهش وزن یا عفونت‌های مکرر سینه می‌شود.
عوارض دیسفاژی
دیسفاژی گاهی اوقات به مشکلات بیشتری دامن می‌زند. یکی از شایع‌ترین مشکلات ناشی از دیسفاژی، سرفه کردن یا خفه شدن در زمانی است که غذا از “مسیر اشتباهی” پایین می‌رود و مجرای عبور هوا را مسدود می‌کند.
اگر این حالت خفه شدن مکرراً رخ دهد، بیمار به دلیل ترس از خفه شدن از خوردن و نوشیدن خودداری می‌کند، در نتیجه دچار سوءتغذیه می‌شود و آب بدنش کاهش می‌یابد.
برخی بیماران دچار دیسفاژی به عفونت‌های سینه مانند ذات‌الریه مبتلا می‌شوند که نیاز به درمان فوری دارد.
از آنجایی که اختلال بلع به بیمار اجازه نمی‌دهد تا از غذا خوردن و مناسبت‌های اجتماعی لذت ببرد، این عارضه کیفیت زندگی بیمار را نیز مختل می‌کند.
چه آزمایش‌ها و عمل‌هایی برای تشخیص علت اختلال بلع انجام می‌شود؟
بررسی پرونده پزشکی بیمار
بررسی پرونده پزشکی بیمار مبتلا به دیسفاژی غالباً نشانه‌های مهمی را در خصوص تشخیص علت اصلی اختلال بلع در اختیار پزشک قرار می‌دهد.
ماهیت علائم
ماهیت علامت یا علائم مهم‌ترین نشانه‌ها را برای تشخیص علت اصلی بروز اختلال بلع در اختیار می‌گذارد. چنانچه شروع بلع دشوار باشد یا منجر به بیرون آمدن غذا از بینی، سرفه یا خفه شدن شود، مشکل به احتمال زیاد پی‌آمد وجود مشکل در دهان یا گلو است. اما اگر بیمار بعد از بلع احساس کند غذا در سینه‌اش (مری) گیر کرده است، مشکل به احتمال قریب به یقین از مری نشأت می‌گیرد.
پیشرفت سریع دیسفاژی ظرف چند هفته یا چند ماه بیانگر وجود توموری بدخیم است. چنانچه بیمار فقط برای بلع غذاهای جامد مشکل داشته باشد، احتمالاً جسمی مجرای عبور غذا را مسدود کرده است، اما مشکل در بلع غذاهای جامد و مایع احتمالاً پی‌آمد بیماری عضلات صاف مری است. متناوب بودن علائم نیز بیشتر به بیماری عضلات صاف مری مربوط می‌شود تا به انسداد مری، چون اختلال در عملکرد عضلات غالباً دوره‌ای است.
نشانه‌های حاصل از بیماری‌های قبلی
افراد دچار بیماری‌های اسکلتی ـ عضلانی مانند پلی‌میوزیت، مشکلات مغزی که شایع‌ترین آنها سکته مغزی است یا عارضه‌های سیستم عصبی، بیشتر به دلیل اختلال در عملکرد عصب‌ها و عضلات حلقی ـ دهانی با دیسفاژی مواجه می‌شوند. اما افرادی که به بیماری‌های عروق کلاژن دچار می‌شوند، بیشتر به دلیل مشکلات عضلات مری، به ویژه حرکات دودی غیرموثر به دیسفاژی مبتلا می‌شوند.
بیماران دارای سابقه GERD بیشتر به دلیل تنگ شدن مری دچار دیسفاژی می‌شوند، هرچند تقریباً 20 درصد از بیماران دچار تنگی مری قبل از شروع دیسفاژی با هیچ گونه علائم GERD مواجه نشده‌اند یا علائم‌شان اندک بوده است. پزشکان معتقداند که رفلاکس شبانه آسیب بیشتری به مری می‌زند. همچنین رفلاکس مزمن خطر ابتلا به سرطان مری را افزایش می‌دهد.
کاهش وزن می‌تواند یکی از نشانه‌های دیسفاژی شدید یا تومور بدخیم باشد. تغییر در الگوی غذایی نشانه‌ی دیگری است که بیشتر از کاهش وزن مشاهده می‌شود، مثلاً بیمار لقمه‌های کوچکی برمی‌دارد، غذا را بیشتر می‌جود، به همین دلیل مدت زمان صرف غذایش طولانی می‌شود و آخرین نفری است که غذایش را تمام می‌کند. وجود این الگو در درازمدت می‌تواند نشان دهنده‌ی این باشد که دیسفاژی علتی خوش‌خیم، نسبتاً پایدار یا با سرعت پیشرفت آهسته دارد. حملات درد سینه که ناشی از بیماری قلبی نباشد، بیانگر ابتلا به بیماری‌های عضلانی مری است.
معاینه بالینی
معاینه بالینی ارزش تشخیصی چندانی در تعیین علت دیسفاژی ندارد. ناهنجاری‌های مشاهده شده در معاینه بالینی نشان دهنده‌ی ابتلا به بیماری‌های عضلانی یا عصبی است. پزشک با مشاهده‌ی بلع بیمار می‌تواند وجود مشکل را در شروع بلع تشخیص بدهد که خود یکی از نشانه‌های بیماری عصبی است. وجود تومور در گردن بیانگر احتمال تحت فشار بودن حلق است. چنانچه پزشک نتواند نای را با دست از یک سمت به سمت دیگر منتقل کند، احتمالاً توموری در پایین سینه وجود دارد که نای و شاید مری را گیر انداخته است. مشاهده آتروفی (کوچک شدن) یا پرش عضلات زبان (رعشه خفیف) علامت ابتلا به بیماری‌های سیستم عصبی یا عارضه‌های اسکلتی ـ عضلانی است.
آندوسکوپی
پززشک برای انجام آندوسکوپی، لوله‌ی نرم و بلندی به طول یک متر را که منبع نور و دوربین در سر آن قرار دارد، وارد دهان می‌کند، از حلق و مری عبور می‌دهد و وارد معده می‌کند. پوشش داخلی حلق و مری نیز در آندوسکوپی مشاهده می‌شود و در صورت لزوم تکه‌ی کوچکی از بافت نمونه‌برداری می‌شود و برای بررسی زیر میکروسکوپ یا کشت باکتریایی یا ویروسی به آزمایشگاه فرستاده می‌شود.
آندوسکوپی روش تشخیصی فوق‌العاده‌ای برای تشخیص تومور، گرفتگی، تنگی، حلقه‌های شاتزکی و عفونت مری است. همچنین آندوسکوپی برای تشخیص دیورتیکول‌های بخش میانی و تحتانی مری بسیار مفید است، اما کمک چندانی به تشخیص دیورتیکول‌های بخش فوقانی مری (دیورتیکول زنکر) نمی‌کند.
ناهنجاری‌های مربوط به انقباض عضلانی مری در آندوسکوپی قابل مشاهده است، اما تست مانومتری مری روش بسیار بهتری برای بررسی عملکرد عضلات مری به شمار می‌آید. مقاومت در برابر عبور آندوسکوپ از اسفنکتر تحتانی مری و فقدان انقباض‌های مری نشانه‌ی قابل اطمینانی برای تشخیص بیماری شاگاس یا آشالازی است که به دلیل شل نشدن اسفنکتر تحتانی مری بروز می‌یابد؛ البته قبل از تشخیص بیماری شاگاس باید اطمینان حاصل کرد که دلیل گیر کردن آندوسکوپ تنگ شدن یا انسداد مری یا ابتلا به سرطان نیست. بالا بودن میزان ائوزینوفیل در پوشش مری نیز می‌تواند بیانگر ابتلا به ازوفاژیت ائوزینوفیلی (eosinophilic esophagitis) باشد.
رادیوگرافی
دو نوع رادیوگرافی برای تشخیص علت دیسفاژی انجام می‌شود. بلع باریوم یا ازوفاگرام ساده‌ترین نوع تصویربرداری است. بیمار جرعه‌های بزرگی از باریوم را می‌بلعد و همان‌طور که باریوم از مری عبور می‌کند، عکس رادیوگرافی در چند نقطه گرفته می‌شود. بلع باریوم روش فوق‌العاده‌ای برای تشخیص فشردگی خارجی متوسط تا شدید، تومور و تنگی مری به شمار می‌آید. هرچند حلقه‌های شاتزکی گاهی در عکس رادیوگرافی دیده نمی‌شود.
ازوفاگرام تصویری یا تصویربرداری از بلع
ازوفاگرام تصویری یا تصویربرداری از بلع، که گاهی بررسی بلع ویدئوفلوئوروسکوپی گفته می‌شود، روش رادیوگرافی دیگری است که برای ارزیابی بلع انجام می‌شود. در روش تصویربرداری از بلع به جای چند تصویر رادیوگرافی ایستا از باریوم در حال عبور از مری، فیلم رادیوگرافی گرفته می‌شود. بررسی ویدئویی را می‌توان فریم به فریم مرور کرد، این روش در کل اطلاعات بسیار بیشتری را نسبت به بلع باریوم نشان می‌دهد. البته این روش برخلاف بلع باریوم معمولاً کمکی به تشخیص تومور یا گرفتگی مری نمی‌کند، اما برای نشان دادن مشکلات مربوط به انقباض عضلات مری و حلق مفیدتر است، هرچند مانومتری مری که در ادامه توضیح داده می‌شود، روش بهتری برای بررسی انقباضات مری به شمار می‌آید. به علاوه ازوفاگرام تصویری روش مفیدی برای تشخیص فشردگی بیرونی خفیف‌تر و حلقه‌های شاتزکی است. بررسی ویدئویی را می‌توان گسترش داد تا حلق را نیز نشان بدهد، در این حالت ازوفاگرام تصویری به بهترین روش برای مشاهده خار استخوانی، نوارهای کریکوفارنژیال و دیوتریکول زنکر تبدیل می‌شود. روش بلع باریوم تعدیل یافته نسخه‌ای از این آزمایش است که به منظور ارزیابی مراحل دهانی ـ حلقی بلع انجام می‌شود. آسیب‌شناس گفتار معمولاً در ارزیابی شرکت دارد تا ناهنجاری‌های جزئی مرحله‌ای و ترتیبی را تشخیص دهد.
تصویربرداری از بلع روش فوق‌العاده‌ای برای تشخیص نفوذ باریوم ـ که در این آزمایش معادل غذا است ـ در حلق و نای به دلیل مشکلات عضلانی و عصبی حلق است، این مشکلات باعث سرفه یا خفگی بعد از بلع غذا می‌شود.
مانومتری مری
مانومتری مری یا تست حرکت مری ابزاری برای ارزیابی عملکرد عضلات مری و حلق است. پزشک برای انجام مانومتری، کاتتر منعطف و باریکی را از راه بینی وارد حلق و مری می‌کند. کاتتر می‌تواند فشار را در چند نقطه در امتداد حلق و مری حس کند. وقتی عضلات مری و حلق منقبض می‌شوند، فشاری را به کاتتر وارد می‌کنند که کاتتر آن را حس، اندازه‌گیری و ثبت می‌کند. میزان فشار در هر نقطه‌ی احساس فشار و زمانبندی افزایش فشار در هر نقطه نسبت به دیگر نقاط، تصویر دقیقی را از چگونگی انقباض عضلات حلق و مری به دست می‌دهد.
مانومتری ارزش بالایی برای تشخیص و افتراق بیماری‌های عضلات یا اعصاب کنترل کننده عضلات دارد، این بیماری‌ها باعث اختلال در عملکرد عضلات حلق و مری می‌شوند. بنابراین مانومتری ابزار مفیدی برای تشخیص اختلالات بلع ناشی از بیماری‌های مغزی، عارضه‌های اسکلتی ـ عضلانی حلق و عضلات صاف مری محسوب می‌شود.
امپدانس مری
در تست امپدانس (impedence) مری از کاتترهایی مشابه کاتترهای مانومتری مری استفاده می‌شود، البته کاتتر در این آزمایش به جای فشار، جریان بولوس (ماده بلعیده شده) را در مری حس می‌کند. بنابراین می‌توان بررسی کرد که ماده بلعیده شده چگونه در مری حرکت می‌کند و حرکت ماده را با فشارهای مری ثبت شده در آزمایش مانومتری ارتباط داد. همچنین از این آزمایش می‌توان برای حس کردن رفلاکس محتویات معده به مری در بیماران مبتلا به GERD استفاده کرد. برای ارزیابی حرکت ماده بلعیده شده و وجود رفلاکس، همچنین میزان بالا آمدن غذا می‌توان آزمایش را بر روی چند نقطه در امتداد مری انجام داد.
آزمایش اسید مری
آزمایش اسید معده برای تشخیص مستقیم بیماری‌های مری کاربرد ندارد، بلکه روشی برای تعیین وجود رفلاکس اسید از معده به مری است که یکی از علل شایع‌ترین مشکلات مری و عامل دیسفاژی و تنگی مری به شمار می‌آید. پزشک برای انجام دادن آزمایش اسید، کاتتر باریکی را از راه بینی وارد گلو و مری می‌کند. پروب حسگر اسید در سر کاتتر قرار دارد که پزشک آن را دقیقاً در بالای محل اتصال مری به معده قرار می‌دهد. سر دیگر کاتتر که از بینی خارج شده است، پشت گوش می‌رود، روی کمر قرار داده می‌شود و دستگاه ثبت کننده‌ای به آن متصل می‌شود. هر بار که اسید از معده بالا می‌آید و وارد مری می‌شود، به پروب برخورد می‌کند و دستگاه رفلاکس اسید را ثبت می‌کند. کاتتر در پایان یک دوره‌ی طولانی، معمولاً 24 ساعته، بیرون آورده می‌شود و اطلاعات ثبت شده برای تجزیه و تحلیل روی رایانه دانلود می‌شود. اکثر افراد مقدار اندکی رفلاکس اسید دارند، اما این مقدار در بیماران مبتلا به GERD بیشتر است. بنابراین تست اسید نشان می‌دهد که آیا GERD علت احتمالی مشکلات مری مانند تنگی مری است یا خیر؛ همچنین چنانچه میزان رفلاکس اسید در طول درمان به حد نرمال کاهش یابد، می‌توان نتیجه گرفت که درمان GERD مناسب بوده است.
ثبت کننده کپسولی
در روش جایگزین تست اسید مری از کپسول کوچکی استفاده می‌شود که پروب حسگر اسید در آن قرار دارد، این پروب به پوشش داخلی مری، دقیقاً در بالای محل اتصال مری به معده متصل می‌شود. کپسول دفعات بالا آمدن اسید را بدون نیاز به سیم گیرنده‌ای منتقل می‌کند که روی سینه متصل شده است. کپسول دو تا سه روز در مری باقی می‌ماند، سپس داخل مری می‌افتد و همراه با مدفوع از بدن دفع می‌شود.
آزمایش‌های دیگر
برای تشخیص میوپاتی متابولیک یا دیستروفی عضلانی معمولاً از ترکیبی از آزمایش‌ها استفاده می‌شود، برای مثال آزمایش‌های خون برای تشخیص آسیب عضلانی، نوار عصب و عضله برای بررسی عملکرد عصب‌ها و عضلات، نمونه‌برداری از عضلات و آزمایش ژنتیک انجام می‌شود.
درمان دیسفاژی
درمان معمولاً به علت و نوع دیسفاژی بستگی دارد. نوع اختلال بلع را معمولاً می‌توان بعد از آزمایش توانایی بلع و معاینه‌ی مری تشخیص داد.
بسیاری از موارد دیسفاژی با درمان بهتر می‌شوند، اما درمان قطعی همواره ممکن نیست. از روش‌های درمان دیسفاژی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- گفتاردرمانی برای یادگیری تکنیک‌های جدید بلع
- تغییر سفتی و قوام غذاها و مایعات برای راحت‌تر شدن بلع
- استفاده از شیوه‌های جایگزین تغذیه مانند تغذیه با لوله از راه بینی یا معده
- جراح با کشیدن مری یا قرار دادن لوله‌ای فلزی یا پلاستیکی به نام استنت در مری می‌تواند مری تنگ شده را پهن‌تر کند.
علت اختلال بلع: دلیل دیسفاژی غذا در کودکان و بزرگسالان
برای مشاوره و درمان با ما تماس بگیرید