علت اختلال بلع: دلیل دیسفاژی غذا در کودکان و بزرگسالان
علت اختلال بلع: دلیل دیسفاژی غذا در کودکان و بزرگسالان چیست؟
دیسفاژی یا اختلال در بلع (dysphagia) باعث می‌شود که بلع برای بیمار دشوار شود یا بیمار هنگام بلع یا تلاش برای بلع دچار درد شود. هر فردی ممکن است به دیسفاژی مبتلا شود، اما این عارضه در میان سالمندان درصد شیوع بالاتری دارد. بیمار در نتیجه‌ی اختلال در بلع، مواد مغذی کافی دریافت نمی‌کند و به این ترتیب کیفیت زندگیش مختل می‌شود.
کلینیک تخصصی توانبخشی یادمان دارای مجهزترین امکانات جهت ارزیابی و درمان اختلال بلع است. متخصصین این کلینیک وضعیت بیمارانی را که دچار اختلال در بلع هستند، به دقت ارزیابی می‌کنند تا پس از تعیین علت بروز دیسفاژی، طرح درمان مناسب را برای رفع علائم پیشنهاد دهند. متخصصین مجرب ما علت اصلی اختلال در بلع را هدف قرار می‌دهند و راهکارهای درمانی جدیدی را برای بازیابی سلامتی توصیه می‌کنند.
علل اختلال بلع
عاملهای گوناگونی باعث اختلال در بلع می‌شود، جهت سهولت امر می‌توان این علل را به دو گروه تقسیم کرد:
- عاملهای دهانی ـ حلقی: به این معنا که وجود مشکلی در دهان یا حلق موجب اشکال در بلع شده است.
- عاملهای مربوط به مری.
البته علل بروز دیسفاژی را می‌توان به شیوه‌های دیگر نیز دسته‌بندی کرد.
انسداد فیزیکی حلق یا مری
تومورهای خوش‌خیم و بدخیم حلق و مری
تومورهای حلق و مری عمدتاً بدخیم هستند.
تومورهای بافتهای اطراف حلق و مری
فشاری که این تومورها به حلق و مری وارد می‌کنند، موجب گرفتگی می‌شود، برای مثال تومور می‌تواند مربوط به سرطان تیروئید باشد. البته فشار ناشی از تومورهای اطراف یکی از علل غیرمعمول دیسفاژی است.
تنگ شدن مری
تنگ شدن مری معمولاً پی‌آمد ابتلا به بیماری GERD (رفلاکس اسید معده به مری) است و این گرفتگی عموماً در بخش تحتانی مری ایجاد می‌شود. زمانی که مری زخم می‌شود و این زخم‌ها به مرور التیام می‌یابند، بافت همبند جای زخمی تشکیل می‌شود که موجب تنگ شدن مری می‌شود. خوردن اسید یا باز برای خودکشی، مصرف قرصهایی مانند پتاسیم کلراید، داکسی سایکلین و بیس‌فسفونات‌های مورد استفاده برای درمان پوکی استخوان که به مری می‌چسند و باعث زخم شدن و باقی ماندن جای زخم می‌شوند، پرتودرمانی و عفونتهای بخش تحتانی مری، به ویژه در بیماران مبتلا به ایدز از دیگر علل تنگ شدن مری به شمار می‌آیند که البته به اندازه‌ی رفلاکس شایع نیستند.
حلقه‌های شاتزکی
حلقه‌های شاتزکی حلقه‌های خوش‌خیم بسیار کوتاهی به اندازه‌ی چند میلی‌متر هستند که در پایین مری ایجاد می‌شوند. علت تشکیل شدن حلقه‌های شاتزکی مشخص نیست، هرچند برخی پزشکان معتقداند که بیماری GERD منجر به ایجاد این حلقه‌ها می‌شود.
بیماریهای ارتشاحی مری
شایع‌ترین بیماری ارتشاحی مری، بیماری‌ای به نام ازوفاژیت ائوزینوفیلی (eosinophilic esophagitis) است که در آن، دیواره‌ی مری با ائوزینوفیل پر می‌شود، ائوزینوفیل نوعی گلبول سفید است که بالا بودن آن بیانگر وجود التهاب است. دیواره‌ی مری در اثر ابتلا به این بیماری سخت می‌شود و در زمان عبور غذا کشیده نمی‌شود. در نتیجه غذا در مری گیر می‌کند.
دیورتیکول حلق یا مری
دیورتیکول‌ها پس از پر شدن با غذای بلعیده شده بزرگ می‌شوند و به مری یا حلق فشار می‌آورند. دیورتیکول ممکن است در بالای مری (دیورتیکول زنکر) یا در وسط یا پایین مری باشد، البته درصد شیوع دیورتیکول زنکر بیشتر است.
نوارهای کریکوفارنژیال
نوارهای کریکوفارنژیال نشان دهنده‌ی بزرگ شدن بخشی از اسفنکتر فوقانی مری است. این نوار هنگام عبور غذا کشیده نمی‌شود. علت بروز این عارضه مشخص نیست. نوارهای کریکوفارنژیال کوچکی که بلع را مختل نمی‌کند، بسیار شایع است.
خارهای استخوانی گردن
بیماریهای التهابی مفصلی گردن (آرتریت) به ندرت باعث رشد زائده‌ای استخوانی می‌شود که از ستون فقرات بیرون می‌زند، این زائده خار استخوانی یا استئوفیت گفته می‌شود. چون مهره‌های گردنی دقیقاً پشت بخش تحتانی حلق و بالای مری قرار دارند، خار استخوانی به حلق و مری فشار می‌آورد.
ناهنجاریهای مادرزادی مری
ناهنجاریهای مادرزادی از زمان تولد وجود دارند و تقریباً همواره در دوره‌ی نوزادی به دلیل مشاهده‌ی مشکل در زمان شروع تغذیه تشخیص داده می‌شوند.
بیماریهای مغزی
- سکته مغزی: شایع‌ترین بیماری مغزی که بلع را مختل می‌کند، سکته مغزی (آسیب‌های مغزی ـ عروقی) است که مرکز بلع را درگیر کرده باشد.
- تومورهای ساقه مغز: این تومورها بر عصبهایی اثر می‌گذارند که اطلاعات را بین مری و مرکز بلع در مغز جابجا می‌کنند.
- بیماریهای دژنراتیو مغز: از شایع‌ترین بیماریهای دژنراتیو مغز می‌توان به بیماری پارکینسون ، ام اس (multiple sclerosis) و اسکلروز جانبی آمیوتروفیک (ALS) (amyotrophic lateral sclerosis) اشاره کرد.
- بیماریهای دژنراتیو عصبهای حرکتی: عصبهای حرکتی انقباض عضلات اسکلتی را کنترل می‌کنند. پولیومیلیت یا فلج اطفال یکی از بیماریهای دژنراتیو ویروسی عصبهای حرکتی در مغز است که به دلیل مختل کردن کنترل عضلات اسکلتی حلق به اختلال در بلع دامن می‌زند.
بیماریهای عضله صاف مری
آشالازی
بیماری آشالازی (Achalasia ) عضله‌ی صاف مری را درگیر می‌کند که در پایین مری و اسفنکتر تحتانی مری قرار دارد. موج حرکات دودی مری در اثر ابتلا به این بیماری از بین می‌رود و اسفنکتر تحتانی شل نمی‌شود. غذا در نتیجه‌ی وجود این مشکل مضاعف در مری گیر می‌کند. مری در پی انسداد درازمدت، بزرگ و متسع می‌شود و به این ترتیب مشکلات بیشتری به وجود می‌آید. علت ابتلا به آشالازی مشخص نیست، اما احتمالاً ناهنجاریهای اعصاب داخل عضله‌ی صاف منجر به اختلال در عملکرد عضلات می‌شود. بنابراین می‌توان گفت که آشالازی از یک نظر مشکلی عصبی محسوب می‌شود. نوعی بیماری عفونی انگلی به نام شاگاس (Chagas) وجود دارد که علائم آن شبیه به آشالازی است. انگل بیماری شاگاس عصبهای کنترل کننده‌ی عضله‌ی مری را تخریب می‌کند.
حرکات دودی غیرموثر
حرکت دودی غیرموثر (Ineffective peristalsis) در واقع یک بیماری نیست، بلکه عارضه‌ای است که در آن، نیروی موج دودی شکل مربوط به انقباض مری تا حدی کاهش می‌یابد که موج، دیگر قدرت لازم را برای رو به جلو راندن غذا در مری و وارد کردن آن به معده ندارد. کارآمد نبودن حرکت دودی به خودی خود مشکل جدی ایجاد نمی‌کند، چون تقریباً تمام غذاها در حالت نشسته (عمودی) خورده می‌شود و اثر جاذبه‌ی زمین نیروی مکمل و موثری را بر غذا وارد می‌کند که به تنهایی می‌تواند اکثر غذای بلعیده شده را وارد معده کند. مشکلات جدی صرفاً زمانی رخ می‌دهد که اشکال ثانویه‌ای مانند تنگ شدن مری در مسیر عبور غذا به وجود بیاید. حرکت دودی غیرموثر معمولاً به تنهایی ایجاد می‌شود، اما گاهی با بیماریهای دیگری مانند دیابت و بیماریهای عروق کلاژن از قبیل اسکلرودرمی (scleroderma) همراه است. حرکت دودی غیرموثر به لحاظ نظری می‌تواند پی‌آمد مشکلات عضلانی یا عصبی مربوط به عضله‌ی صاف مری باشد.
اختلالات حرکتی انقباضی
اختلالات حرکتی انقباضی به گروهی از عارضه‌ها با علت نامشخص گفته می‌شود که باعث نامنظم شدن انقباضات مری می‌شوند. به جای آن که موج دودی شکل پیشرونده‌ای وجود داشته باشد، بخش اعظم مری یا تمام آن هم‌زمان با هم منقبض می‌شود، در نتیجه ذرات غذای بلعیده شده به درستی رو به جلو و به طرف معده حرکت نمی‌کند. عارضه‌های دیگری که با مشکلات انقباضی در یک گروه قرار می‌گیرند، اختلالات فشاری هستند؛ اختلالات فشاری به انقباض‌های هم‌زمان و بسیار شدید مری گفته می‌شود که بلع، محرک شروع آنها نیست. اختلالات حرکتی انقباضی علاوه بر دیسفاژی منجر به درد شدید قفسه سینه می‌شود، این درد که شبیه به درد قلب (آنژین) است، بدون دلیل شروع می‌شود و ارتباطی با غذای خورده شده ندارد. شایع‌ترین اختلال انقباضی اصطلاحاً مری “فندق‌شکن” گفته می‌شود، این اصطلاح بر تصویری که از مری به دلیل فشارهای دودی شکل بسیار بالا در عکس رادیوگرافی دیده می‌شود، تاکید دارد. اسپاسم منتشر مری دومین علت شایع اختلال انقباضی است، در این عارضه برخلاف مری فندق‌شکن، بیشتر از فشار با اسپاسم و انقباض مواجه هستیم.
بیماریهای عضلات اسکلتی حلق
پلی‌میوزیت
پلی‌میوزیت (Polymyositis) عارضه‌ای با دلیل ناشناخته است که عضلات اسکلتی در اثر ابتلا به آن ملتهب می‌شوند و تحلیل می‌روند. پلی‌میوزیت می‌تواند بر عضلات اسکلتی کل بدن، از جمله حلق تاثیر بگذارد.
میاستنی گراویس
میاستنی گراویس (Myasthenia gravis) نتیجه‌ی انتقال غیرعادی سیگنالها بین عصبهای حرکتی و عضلات اسکلتی تحت کنترل آنها است. عضله اسکلتی حلق ممکن است در اثر ابتلا به این بیماری آسیب ببیند.
دیستروفی عضلانی
دیستروفیهای عضلانی (muscular dystrophies) به گروهی از بیماریهای ارثی (ژنتیک) گفته می‌شود که تولید پروتئینهای غیرعادی در سلولهای عضلات اسکلتی، علت بروز آنها است. پروتئینهای غیرعادی باعث تحلیل رفتن سلولهای عضلانی و جایگزینی آنها با بافت همبند جای زخم یا چربی می‌شوند. از علائم اصلی دیستروفی عضلانی می‌توان به اسپاسم و ضعف عضلات اشاره کرد. دیستروفی میوتونیک، دیستروفی عضلانی دوشن (Duchenne) و دیستروفی عضلانی بکر (Becker) از جمله دیستروفیهای عضلانی شایع به شمار می‌آیند.
میوپاتی متابولیک
میوپاتیهای متابولیک (Metabolic myopathies) به گروهی از بیماریهای ارثی (ژنتیکی) نادر گفته می‌شود که به علت کمبود فعالیت آنزیمهای سلولهای عضلات اسکلتی بروز می‌یابند، این فعالیت جهت تولید انرژی لازم برای انقباض عضلات مهم است. شایع‌ترین علامت میوپاتی متابولیک سریع خسته شدن عضلات و گرفتگیهای دردناک عضلانی است.
بیماریهای دیگر
آب دهان مانند یک روان کننده برای غذا عمل می‌کند و به این ترتیب بلع را آسان‌تر می‌سازد. مصرف بعضی داروها، ابتلا به بیماریهایی مانند سندرم شوگرن و پرتودرمانی سر و گردن بر غدد بزاقی تاثیر می‌گذارد، منجر به کاهش تولید بزاق می‌شود و در نتیجه باعث اختلال در بلع می‌شود؛ البته دیسفاژی در این موارد خفیف است.
درمان مشکل بلع براساس علت
درمان دیسفاژی به علت اصلی بروز اختلال در بلع بستگی دارد. یکی از روش‌های درمان درازمدت یا موقتی که تا زمان رفع علت دیسفاژی از آن استفاده می‌شود، جایگذاری لوله تغذیه است. لوله تغذیه از بینی وارد معده می‌شود یا از راه دیواره شکم وارد معده یا روده کوچک می‌شود. زمانی که تغذیه از راه دهان شروع می‌شود، می‌توان لوله را خارج کرد.
انسداد فیزیکی حلق یا مری
برای درمان دیسفاژی ناشی از انسداد فیزیکی حلق یا مری لازم است که عامل انسداد از بین برده شود.
جراحی
برای برداشتن تومور معمولاً عمل جراحی انجام می‌شود، البته با انجام عمل آندوسکوپی نیز می‌توان کل تومور یا بخشی از آن را برداشت. پرتودرمانی و شیمی درمانی نیز برای تومورهای بدخیم حلق و بافتهای اطراف آن مفید است. اگر تومور بدخیم مری را نتوان به آسانی برداشت یا تومور منتشر شده باشد و شانس زنده ماندن بیمار پایین باشد، بلع را می‌توان با جایگذاری استنت درون مری و عبور دادن از میان انسداد بهبود داد. تومورهای مسدود کننده را گاهی اوقات می‌توان مانند مورد تنگی مری به روش دیلاتاسیون درمان کرد.
دیورتیکولهای حلق و مری معمولاً طی عمل جراحی بریده و برداشته می‌شوند، البته گاهی اوقات نیز می‌توان عمل را به روش آندوسکوپی انجام داد.
برای درمان نوارهای کریکوفارنژیال، عمل جراحی به منظور بریدن عضله‌ی ضخیم انجام می‌شود. خار استخوانی را نیز می‌توان با انجام عمل جراحی خارج کرد.
برای درمان ناهنجاریهای مادرزادی مری معمولاً عمل جراحی مدت کوتاهی بعد از تولد انجام می‌شود تا بتوان تغذیه را از راه دهان ادامه داد.
دیلاتاسیون آندوسکوپی
تنگی مری و حلقه‌های شاتزکی معمولاً به روش دیلاتاسیون آندوسکوپی درمان می‌شود. پزشک برای باز کردن ناحیه‌ی تنگ شده، لوله‌ی بلند و نیمه سختی را از راه دهان وارد مری می‌کند یا به جای لوله از بالونی استفاده می‌کند که داخل مری باد می‌شود و آن را منبسط می‌کند.
تجویز کورتیکواستروئید و تغییر در رژیم غذایی
شایع‌ترین بیماری ارتشاحی که منجر به اشکال در بلع می‌شود، ازوفاژیت ائوزینوفیلی است که معمولاً از طریق بلع داروهای کورتیکواستروئیدی با موفقیت درمان می‌شود. نقش حساسیت غذایی به عنوان عامل ازوفاژیت ائوزینوفیلی یکی از موضوعات بحث‌برانگیز است، بااین حال گزارش‌هایی در خصوص استفاده از رژیم‌های حذفی برای تعیین غذاهای ایجاد کننده‌ی حساسیت وجود دارد. گزارش شده است که حذف غذاهای حساسیت‌زا، به ویژه در میان کودکان از افزایش میزان ائوزینوفیل درون مری جلوگیری می‌کند.
بیماریهای مغزی
همان‌طور که گفته شد سکته مغزی شایع‌ترین بیماری مغزی است که منجر به دیسفاژی می‌شود. اختلال در بلع معمولاً بیشترین شدت را بلافاصله بعد از سکته مغزی دارد و غالباً به مرور زمان کمتر می‌شود و حتی از بین می‌رود. اگر دیسفاژی برطرف نشد، بلع معمولاً به روش تصویربرداری از بلع ارزیابی می‌شود. ناهنجاری عملکردی به دقت تعیین می‌شود و اقدامات و مانورهای گوناگون برای مقابله با این ناهنجاری‌ها انجام می‌شود. برای مثال با چرخاندن سر به طرفین در زمان بلع یا نوشیدن مایعات غلیظ می‌توان از آسپیراسیون غذا (ورود غذا به مجرای هوا و ریه) در برخی بیماران جلوگیری کرد. مایعات غلیظ انتخاب بهتری است، چون احتمال آسپیراسیون مایعات رقیق بیشتر است.
درمان دارویی
ام اس و بیماری پارکینسون را می‌توان با تجویز دارو درمان کرد و در نتیجه اختلال در بلع را بهبود بخشید.
جراحی
بعضی تومورهای مغزی را می‌توان جراحی کرد، اما بعید است که اختلال بلع بعد از جراحی برطرف شود.
بیماریهای عضله صاف مری
جراحی و دیلاتاسیون
آشالازی مانند تنگی مری به روش دیلاتاسیون و معمولاً با استفاده از بالن درمان می‌شود. جراحی روش درمان دیگری است که در آن عضله‌ی اسفنکتر تحتانی مری بریده می‌شود تا فشار و انسداد ناشی از شل نشدن اسفنکتر کاهش یابد، این عمل اصطلاحاً میوتومی یا بریدن عضله گفته می‌شود. اثر داروهای شل کننده‌ی اسفنکتر معمولاً کم یا موقتی است و استفاده از آنها فقط در صورتی مفید است که آشالازی خفیف باشد.
بیمارانی که از علائم شدید و غیرقابل کنترل درد و یا دیسفاژی رنج می‌برند، با انجام عمل جراحی میوتومی بلند درمان می‌شوند. عمل میوتومی بلند مشابه جراحی مربوط به آشالازی است، اما برش در عضله در امتداد مری ادامه داده می‌شود تا فشار و گرفتگی مری در برابر عبور غذا کاهش پیدا کند، طول برش متغیر است.
بوتاکس
چنانچه جراحی یا اتساع با بالون برای بیمار خطر داشته باشد، سم بوتاکس در اسفنکتر مری تزریق می‌شود. این سم عضله اسفنکتر را فلج می‌کند و فشار داخل اسفنکتر را کاهش می‌دهد. البته تاثیر تزریق بوتاکس موقتی است و تزریق معمولاً باید تکرار شود. بهترین کار این است که آشالازی را هر چه سریع‌تر و قبل از آن که انسداد منجر به اتساع (بزرگ شدن) مری شود، درمان کرد تا مشکلات بیشتری مانند جمع شدن غذا در بالای اسفنکتر و در نتیجه بالا آمدن غذا و آسپیراسیون رخ ندهد.
درمان دارویی
داروهای مختلفی مانند داروهای آنتی کولینرژیک، نعناع، نیتروگلیسیرین و مسدود کننده‌های کانال کلسیم برای درمان دیگر اختلالات حرکتی انقباضی مری تجویز می‌شود، اما تاثیرگذاری این داروها مشخص نیست و بر روی اکثر این داروها مطالعاتی انجام نشده یا مطالعات صورت گرفته محدود است.
تغییر عادتهای غذایی
هیچ درمانی برای غیرموثر بودن حرکات دودی مری وجود ندارد و بیماران باید عادتهای غذایی خود را تغییر بدهند. خوشبختانه این مشکل به تنهایی، به ندرت باعث دیسفاژی شدید می‌شود. چنانچه دیسفاژی متوسط تا شدید با اختلال در حرکات دودی همراه باشد، باید اطمینان حاصل کرد که هیچ انسداد دیگری، برای مثال تنگی مری در اثر ابتلا به GERD وجود ندارد که تاثیر کاهش عملکرد عضلات مری و در نتیجه دیسفاژی را شدیدتر کند. اکثر علل انسداد مری قابل درمان است.
بیماریهای عضلات اسکلتی حلق
درمانهای دارویی موثری برای میاستنی گراویس و پلی‌میوزیت وجود دارد که اختلال بلع ناشی از این بیماری‌ها را نیز بهبود می‌دهد. درمان دیستروفیهای عضلانی با هدف پیشگیری از بدشکلیهای مفصلی شایعی انجام می‌شود که به بی‌حرکتی دامن می‌زند، اما در این حالت درمان مستقیمی برای دیسفاژی وجود ندارد. کورتیکواستروئیدها و داروهای سرکوب کننده‌ی سیستم ایمنی گاهی برای درمان بعضی از موارد دیستروفی عضلانی تجویز می‌شود، اما تاثیرگذاری این داروها در رفع دیسفاژی هنوز اثبات نشده است.
برای درمان میوپاتیهای متابولیک هیچ درمانی به جز تغییر دادن سبک زندگی و تغذیه وجود ندارد.
بیماریهای دیگر
بیماریهای کاهش دهنده‌ی تولید بزاق را می‌توان با استفاده از بزاق مصنوعی یا داروهای تجویزی و بدون نسخه‌ی تحریک کننده‌ی تولید بزاق درمان کرد.
فیزیوتراپی بیمه دانا، کمک‌رسان، کشاورزی، صادرات و مخابرات
برای مشاوره و درمان با ما تماس بگیرید
