چنانچه ادرار قبل از رفتن به دستشویی خارج شود، شما به بی اختیاری ادرار (UI) مبتلا هستید. درصورتیکه دچار این عارضه هستید، نیاز به نگرانی نیست. میلیون‌ها فرد دیگر نیز خصوصاً با افزایش سن به همین عارضه مبتلا می‌شوند. امکان دارد در برخی از افراد هنگام سرفه یا خنده چند قطره ادرار خارج شود. در بعضی از موارد دیگر شخص نیاز شدید به ادرار کردن داشته و نمی‌تواند خود را کنترل کند. روش‌های درمانی گوناگونی برای درمان بی‌اختیاری ادرار وجود دارد. برای یافتن بهترین روش درمانی به همکاری پزشک نیاز خواهید داشت.
انواع بی اختیاری ادرار و دلایل به‌وجود آمدن آن
بی اختیاری استرسی
چنانچه هنگام پریدن، سرفه کردن یا خندیدن ادرار خارج شود، شخص دچار بی‌اختیاری استرسی است. هرگونه حرکت بدنی که فشار شکمی را افزایش دهد، باعث اعمال فشار بر مثانه نیز می‌شود. کلمه استرس در واقع به فشار فیزیکی مرتبط با خروج ادرار اشاره دارد. با وجود اینکه این عارضه از لحاظ روانی برای فرد آزاردهنده است، ایجاد این عارضه هیچ ارتباطی با شرایط روانی و عاطفی ندارد. معمولاً تنها مقدار کمی ادرار خارج می‌شود. در موارد شدیدتر، بدن به سبب فشار ناشی از پر بودن مثانه قادر به نگهداری ادرار نمی‌باشد. حتی زمانی که عضلات مثانه در حالت انقباضی نیستند و فرد هیچ نیازی به دفع ادرار ندارد، ادرار خارج می‌شود.
- بی‌اختیاری استرسی زمانی روی می‌دهد که اسفنکتر مجرای ادرار، عضلات کف لگنی یا هردوی این موارد ضعیف شده یا آسیب دیده‌اند و نمی‌توانند به طور قطعی ادرار را نگه دارند. بی‌اختیاری استرسی شامل دو نوع بی اختیاری است. در نوع افزایش حرکات مجرای ادرار (بیش‌حرکتی مجرا)، مثانه و مجرای ادرار هنگام افزایش فشار شکمی به سمت پایین حرکت کرده و مجرای ادرار برای بسته شدن هیچ‌گونه حمایتی نخواهد داشت. در نوع اختلال عملکرد اسفنکتر داخلی، وجود مشکل در اسفنکتر ادراری باعث کامل بسته نشدن اسفنکتر شده و یا اینکه اسفنکتر تحت فشار باز می‌شود. بسیاری از متخصصین عقیده دارند که زنانی که زایمان طبیعی داشته‌اند بیشتر در معرض بی اختیاری استرسی هستند زیرا که زایمان باعث کشیدگی و احتمالاً آسیب عضلات و اعصاب کف لگنی می‌شود. معمولاً هرچه نوزاد بزرگتر باشد و زایمان سخت‌تر انجام شود و سن مادر بالاتر باشد و هرچه تعداد زایمان‌ها بیشتر باشد احتمال ابتلا به بی‌اختیاری ادرار بیشتر است.
- سن نیز در بی‌اختیاری ادراری تأثیر دارد. با افزایش سن در زنان، عضلات کف لگنی و مجرای ادرار ضعیف شده و مجرای ادرار با فشار کمتری باز شده و منجر به خروج ادرار می‌شود. استروژن هم در ایجاد این حالت نقش دارد، اگرچه میزان تأثیر آن مشخص نیست. بسیاری از زنان تا پس از یائسگی علائمی را مشاهده نمی‌کنند.
- در مردان مهمترین عامل بی اختیاری استرسی، آسیب‌دیدگی اسفنکتر ادراری در اثر جراحی پروستات یا شکستگی لگن است.
- بیماریهای ریه که باعث سرفه‌های مداوم می‌شوند مانند آمفیزم و فیبروز سیستیک در ایجاد بی‌اختیاری استرسی در مردان و زنان مؤثر هستند.
مثانه بیش‌فعال ( بی اختیاری فوریتی)
چنانچه حتی زمانی که مثانه پر نباشد، نیاز شدید به ادرار کردن وجود داشته باشد امکان دارد بی اختیاری ادرار به مثانه بیش‌فعال یا بی‌اختیاری فوریتی مرتبط باشد. این عارضه هم در مردان و هم در زنان ایجاد می‌شود و نشانه آن نیاز شدید و فوری به ادرار کردن است و عموماً قبل از اینکه فرد به دستشویی برسد، ادرار خارج شده است. حتی چنانچه خروج بی‌اختیار ادرار نیز وجود نداشته باشد، نیاز و دفعات ادرار در زندگی و شغل شخص اختلال ایجاد می‌کند.
- بی اختیاری فوریتی زمانی ایجاد می‌شود که عضله مثانه (عضله دتروسور) منقبض شده و باعث احساس نیاز به دفع ادرار می‌شود، حتی زمانی که مثانه پر نباشد. نام دیگر این عارضه بیش‌فعالی دتروسور است.
- مثانه بیش‌فعال می‌تواند ناشی از مشکلات جسمانی باشد که از انقباض غیرارادی عضلات مثانه جلوگیری می‌کند. چنین مشکلاتی شامل آسیب به مغز، ستون فقرات یا اعصابی است که از نخاع به مثانه می‌رسند. این آسیب‌ها می‌توانند در اثر تصادف، دیابت یا بیماریهای عصبی ایجاد شوند. وجود مواد تحریک‌کننده در مثانه مانند مواد ناشی از عفونت نیز می‌توانند باعث انقباض عضلات مثانه شوند.
- معمولاً دلیل مشخصی برای مثانه بیش‌فعال وجود ندارد، ولی برخی از افراد با افزایش سن بیشتر از دیگران به این عارضه مبتلا می‌شوند. زنان خصوصاً در دوره پس از یائسگی بیشتر در معرض این عارضه هستند، که علت آن احتمالاً تغییرات مرتبط با افزایش سن در پوشش و عضلات مثانه است. علائم مثانه بیش‌فعال بیش از علائم بی اختیاری استرسی در زنان آمریکایی آفریقایی‌تبار که مبتلا به بی اختیاری ادرار هستند دیده می‌شوند. در حالیکه خلاف این مطلب در زنان سفیدپوست صادق است.
- در همین مورد عارضه‌ای به نام سندرم درد لگنی میوفاسیال با نشانه‌هایی شامل مثانه بیش‌فعال همراه با درد در ناحیه لگنی یا احساس تیر کشیدن، سنگینی یا سوزش تشخیص داده شده است.
- همچنین عفونت دستگاه ادراری، مثانه یا پروستات نیز می‌تواند باعث بی‌اختیاری فوریتی موقتی شود. انسداد جزئی دستگاه ادرار بوسیله سنگ مثانه، تومور (در شرایط نادر) یا بزرگ شدن پروستات در مردان (عارضه‌ای به نام هایپرپلازی خوش‌خیم پروستات یا BPH) می‌توانند باعث نیاز شدید و تکرار ادرار و گاهی بی‌اختیاری فوریتی شوند. جراحی سرطان پروستات یا BPH و همچنین کرایوتراپی (سرما درمانی) و براکی‌تراپی (پرتو درمانی داخلی) برای سرطان پروستات می‌توانند باعث بروز علائم مثانه بیش‌فعال شوند.
- بیماریهای عصبی (مانند بیماری پارکینسون و ام اس) و همچنین سکته می‌توانند باعث بی اختیاری فوریتی شوند. هنگام بستری شدن در بیمارستان به علت سکته، 40 تا 60 درصد از بیماران دچار بی‌اختیاری ادرار هستند، پس از مرخص شدن از بیمارستان 25 درصد از بیماران دچار بی‌اختیاری بوده و یک سال بعد 15 درصد از آنها همچنان دچار بی‌اختیاری ادرار هستند.
بی اختیاری ادراری مخلوط
چنانچه شخص دارای علائم مثانه بیش‌فعال همراه با بی اختیاری استرسی باشد، احتمالاً مبتلا به بی اختیاری ادراری مخلوط است. بیشتر زنانی که دچار بی‌اختیاری ادرار هستند، هم نشانه‌های استرسی و هم فوریتی را دارا هستند که وضعیت دشواری را برای فرد ایجاد می‌کند. بی اختیاری مخلوط همچنین در مردانی که عمل برداشتن پروستات را انجام داده یا اینکه به علت بزرگ شدن پروستات جراحی انجام داده‌اند نیز ایجاد شده و مردان و زنان ضعیف و سالخورده نیز به آن مبتلا می‌شوند.
بی اختیاری سرریز ادرار
چنانچه مثانه هیچگاه به طورکامل تخلیه نشود، امکان دارد با یا بدون احساس نیاز به دفع، ادرار خارج شود. بی اختیاری سرریز ادرار هنگامی ایجاد می‌شود که عاملی جلوی خروج طبیعی ادرار از مثانه را بگیرد، مانند بزرگ شدن پروستات که تا حدی مجرای ادرار را مسدود می‌کند. چنانچه عضله مثانه دچار کم‌کاری شود (حالت برعکس مثانه بیش‌فعال) این حالت هم در زنان و هم در مردان ایجاد می‌شود. در نتیجه احساس نیاز به دفع ادرار وجود نخواهد داشت. در نهایت مثانه پر از ادرار و متورم شده و باعث باز شده مجرای ادرار می‌شود و درنتیجه ادرار خارج می‌شود. همچنین مثانه گاه و بیگاه دچار اسپاسم شده و باعث خروج ادرار می‌شود. این عارضه گاهی به دیابت یا بیماریهای قلبی عروقی مرتبط است. مردان بسیار بیشتر از زنان مبتلا به بی‌اختیاری سرریز ادرار می‌شوند زیرا که این عارضه اغلب در اثر مشکلات مرتبط با پروستات ایجاد می‌شود. علاوه بر بزرگ شدن پروستات، دلایل دیگر انسداد مجرای ادرار عبارتند از: تومور، سنگ مثانه یا بافت التیامی. چنانچه زنان دچار پرولاپس شدید رحم یا مثانه شوند (اندام مربوطه از محل طبیعی‌اش خارج شده باشد)، مجرای ادرار مانند یک لوله خم شده، پیچ می‌خورد و مشکل خروج ادرار پیش می‌آید. آسیب عصبی (ناشی از جراحت، زایمان، جراحی در گذشته یا بیماریهای مانند دیابت، ام اس یا زونا) و افزایش سن عموماً از انقباض طبیعی عضلات مثانه جلوگیری می‌کنند. داروهایی که از انقباض عضلات مثانه جلوگیری می‌کنند یا باعث عدم آگاهی شخص از نیاز به دفع ادرار شوند نیز باعث بی اختیاری سرریز ادرار می‌شوند.
بی اختیاری عملکردی ادرار
چنانچه دستگاه ادراری به طور طبیعی کار می‌کند ولی بیماریهای دیگر یا دیابت باعث خروج ادرار شوند، احتمالاً شخص به بی‌اختیاری عملکردی ادرار مبتلا شده است. برای مثال چنانچه بیماری باعث عدم آگاهی یا بی‌تفاوتی شخص نسبت به رفتن به دستشویی شود، بی‌اختیاری ادرار ایجاد می‌شود. مصرف دارو، دمانس یا زوال عقل و بیماریهای روانی باعث کاهش آگاهی نسبت به رفتن به دستشویی می‌شوند. حتی در صورتیکه دستگاه ادراری به طور طبیعی کار کند، با وجود دشواری در رفتن به دستشویی جلوگیری از خروج ادرار بسیار مشکل می‌باشد. این مساله می‌تواند هر کسی را که به سبب وجود شرایط خاص، در رفتن به دستشویی یا خارج کردن به موقع لباس مشکل دارد را درگیر سازد. این شرایط به عنوان نمونه شامل ابتلا به آرتریت، بستری شدن در بیمارستان یا دور از دسترس بودن دستشویی می‌باشند. چنانچه داروها (مانند داروهای دیورتیک یا ادرارآور برای درمان فشار بالای خون یا نارسایی قلبی) باعث خروج مقدار زیادی ادرار به طور غیرطبیعی شوند، این نوع بی اختیاری نیاز به تغییر نوع درمان دارد. در صورتیکه حجم بیشتر ادرار شب‌ها خارج می‌شود، شخص مبتلا به بی‌اختیاری ادراری شبانه یا شب‌ادراری است.
بی اختیاری رفلکسی
این نوع بی‌اختیاری زمانی روی می‌دهد که عضلات مثانه منقبض شده و ادرار بدون احساس نیاز به دفع و بدون آگاهی قبلی خارج می‌شود. این حالت در اثر آسیب به اعصابی ایجاد می‌شود که در حالت طبیعی پر شدن مثانه را به مغز اطلاع می‌دهند. بی اختیاری رفلکسی معمولاً در افراد مبتلا به اختلالات شدید اعصاب مانند ام اس، آسیب‌دیدگی طناب نخاعی و یا آسیب ناشی از جراحی یا پرتودرمانی ایجاد می‌شود.
زمان مراجعه به پزشک
در صورت وجود هر گونه بی‌اختیاری ادرار بایستی به پزشک مراجعه کنید. بی اختیاری یک عارضه شایع بوده و نباید علائم آن را از پزشک مخفی نگاه داشت. تشخیص این عارضه پس از مشورت با پزشک انجام خواهد شد. پزشک در مورد علائم این عارضه از شما سؤال کرده و احتمالاً در زنان معاینه لگنی و در مردان معاینه مقعدی انجام خواهد شد. پزشک همچنین به بیمار توصیه می‌کند تا یادداشتی در مورد مقدار نوشیدن مایعات و زمان و دفعات ادرار تهیه کند.
بی اختیاری ادرار در خانم‌ها
بیش از 50 درصد زنان حداقل یکبار بی‌اختیاری ادرار را در طول زندگیشان تجربه خواهند کرد و بین 20 تا 30 درصد به طور مکرر مبتلا به عفونت دستگاه ادراری می‌شوند. ابتلا به بی اختیاری ادرار در زنان باردار بیش از زنان دیگر نمی‌باشد ولی چنانچه در زنان باردار بی اختیاری ایجاد شود، به احتمال زیاد ادرار به کلیه باز می‌گردد. علت بروز این حالت، تغییرات ایجاد شده بدن هنگام بارداری بوده که بر دستگاه ادراری تأثیر می‌گذارد. بی اختیاری ادرار برای سلامت مادر و فرزند خطرناک می‌باشد. بیشتر زنان باردار حتی در صورت هیچ گونه علائمی، برای بررسی وجود باکتری در ادرار آزمایش می‌شوند و برای جلوگیری از انتشار باکتری با آنتی‌بیوتیک درمان می‌شوند.
چه عواملی خطر ابتلا به بی اختیاری ادرار را افزایش می‌دهند؟
- دیابت
- عدم رعایت بهداشت فردی
- دشواری در تخلیه کامل مثانه
- استفاده از سوند ادراری
- بی اختیاری روده
- انسداد جریان ادرار
- سنگ کلیه
- برخی از روش‌های جلوگیری از بارداری
- بارداری
- یائسگی
- عمل جراحی مرتبط با دستگاه ادراری
- ضعیف شدن سیستم ایمنی
- بی‌تحرکی برای مدت طولانی
- استفاده از اسپرم‌کش و پنبه قاعدگی
- استفاده زیاد از آنتی‌بیوتیک که باعث ایجاد اختلال در فلور روده و دستگاه ادراری می‌شوند.
درمان‌های بی اختیاری ادرار در زنان و مردان
درمان‌های خانگی برای بی‌اختیاری ادرار
ترک سیگار و دخانیات
استعمال سیگار و دخانیات باعث افزایش خطر ابتلا به بی‌اختیاری ادرار می‌شود زیرا که سرفه کردن بر عضلات کف لگنی فشار وارد می‌کند.
اجتناب از بلند کردن اشیای سنگین
بلند کردن اشیای سنگین بر عضلات کف لگنی فشار وارد می‌کند. درصورتیکه نیاز به بلند کردن اشیا دارید (مانند بلند کردن کودکان یا کیسه‌های سنگین خرید) ، عضلات کف لگنی را قبل و در هنگام بلند کردن منقبض کنید.
کاهش وزن
اضافه وزن باعث ضعیف شدن عضلات کف لگنی شده و باعث بی اختیاری ادرار می‌شود زیرا که بافت‌های چربی بر مثانه فشار وارد می‌کنند. در صورت کاهش وزن امکان دارد علائم بهبود پیدا کرده و بی اختیاری کاملاً درمان شود.
درمان یبوست
فشار وارد کردن و زور زدن برای تخلیه روده باعث تضعیف عضلات کف لگن شده و بی‌اختیاری ادرار را تشدید می‌کند. هرگز دفع مدفوع را به تعویق نیندازید. در صورت یبوست، بایستی رژیم غذایی و نحوه زندگی خود را تغییر دهید. مصرف بیشتر فیبر در غذا و ورزش کردن می‌تواند سودمند باشد. همچنین تغییر نحوه نشستن هنگام دفع نیز می‌تواند مؤثر باشد. متخصص فیزیوتراپی می‌تواند در این موارد به شما کمک کند.
کاهش مصرف کافئین
کافئین باعث تحریک مثانه و تشدید بی‌اختیاری ادرار می‌شود. کافئین بیشترین تأثیر را بر بی اختیاری داشته بنابراین مصرف آن را قطع کرده یا از نوشیدنیهای بدون کافئین استفاده کنید. برخی از نوشیدنیهای بدون الکل، چای و کاکائو نیز دارای کافئین هستند بنابراین مصرف این مواد را نیز کاهش داده و به جای آنها از آب و چای گیاهی یا میوه‌ای استفاده کنید.
مصرف مقدار زیاد آب
بسیاری از افراد مبتلا به بی اختیاری ادراری از خوردن مایعات اجتناب می‌کنند چون تصور می‌کنند مشکل را تشدید می‌کند. ولی کاهش مصرف مایعات باعث بدتر شدن بی اختیاری در مردان و زنان شده زیرا که باعث کاهش ظرفیت مثانه می‌شود. در صورت وجود برخی از بیماری‌ها مصرف مایعات بایستی کاهش داده شود. پزشک در این مورد به شما راهنمایی لازم را خواهد کرد.
اجتناب از مصرف مواد غذایی تند
از مصرف مواد غذایی تند و اسیدی مانند ادویه کاری و مرکبات خودداری کنید، زیرا که این مواد باعث تحریک مثانه و تشدید علائم می‌شوند.
داروهای مورد استفاده برای بی‌اختیاری ادرار
پیام‌رسانی شیمیایی، سیگنال‌هایی را به مغز فرستاده که باعث انقباض غیرطبیعی مثانه در ارتباط با مثانه بیش‌فعال می‌شود. داروهای آنتی‌کولینرژیک باعث جلوگیری از این فعالیت پیام‌رسانی شیمیایی (استیل‌کولین) می‌شوند. انقباضات غیرطبیعی مثانه حتی در صورت پر نبودن مثانه، باعث احساس نیاز به ادرار کردن می‌شوند. داروهای آنتی‌کولینرژیک شامل :
- اکسی‌بوتونین (دیتروپان XL، اکسی‌ترول)
- تولترودین (دترول)
- داریفناسین (انابلکس)
- سولیفناسین (وسیکار)
- تروسپیوم
- فسوترودین (توویاز)
فیزیوتراپی
برخی تصور می‌کنند فیزیوتراپی تنها مختص به بیماریهای مربوط به مفصل و استخوان مثل زانو درد و کمر درد و …. است درصورتی که چنین نیست و از فیزیوتراپی می‌توان برای بهبود بیماری‌هایی مثل بی اختیاری ادرار هم استفاده کرد. با توجه به این که بی اختیاری ادرار در خانم‌ها بسیار شایع است و با بالا رفتن سن و یائستگی خطر ابتلا به آن افزایش می‌یابد به خانم‌های میانسال توصیه می‌شود برای پیشگیری از ابتلا به این بیماری حتماً از قبل از یائسگی به فیزیوتراپیست یا پزشک متخصص مراجعه کنند تا با انجام تمرینات ورزشی مخصوص ریسک ابتلا به این بیماری را در سنین بالاتر به حداقل برسانند. پزشک برای درمان موارد زیر را انجام خواهد داد:
- بررسی کامل سابقه بیمار برای تشخیص علائم
- غربالگری عارضه‌هایی که به پیگیری و بررسی پزشکی نیاز دارند.
- ارزیابی تأثیر این عارضه بر نحوه زندگی
- معاینه بدنی کمر، لگن، استخوان خاجی، عضلات کف لگن و عملکرد عصبی
تحریک الکتریکی
تحریک الکتریکی با ارسال جریان خفیف الکتریکی به اعصاب پایین کمر یا عضلات لگن که در بی اختیاری تأثیر دارند، باعث درمان بی اختیاری ادرار می‌شود. تحریک الکتریکی باعث انقباض عضلات شده و تأثیر مشابه انجام تمرینات کگل دارد. این تمرین با انقباض مکرر عضلات باعث تقویت آنها می‌شود. تحریک الکتریکی همچنین در رشد سلولهای عصبی که باعث انقباض عضلات می‌شوند مؤثر است. تحریک الکتریکی مثانه بوسیله قرار دادن الکترود زیر پوست پا یا کمر انجام می‌شود. در صورتیکه روش‌های دیگر درمانی تأثیر نداشتند، این روش برای درمان بی اختیاری شدید ادرار یا مثانه بیش‌فعال استفاده می‌شود.
بیوفیدبک
بیوفیدبک به یادگیری نحوه کارکرد بدن کمک می‌کند. پزشک متخصص، وصله مخصوص الکتریکی را به عضلات مثانه و مجرای ادراری متصل می‌کند. سیم متصل به این وصله به یک نمایشگر متصل شده است. فرد بیمار به همراه پزشک به این نمایشگر نگاه کرده تا زمان انقباض عضلات را مشاهده کنند. به این روش می‌توان کنترل این عضلات را فرا گرفت. بیوفیدبک را می‌توان همراه تمرین‌های مخصوص عضلات لگنی و تحریک الکتریکی برای کنترل بی اختیاری استرسی و بی‌اختیاری فوریتی استفاده کرد.
ورزش
ورزش‌های پرتحرک با اعمال فشار بر عضلات کف لگنی باعث افزایش بی اختیاری ادرار در زنان و مردان می‌شوند. حرکت دراز نشست نیز با فشار وارد کردن بر عضلات کف لگن باعث بی اختیاری می‌شود. برای تقویت عضلات کف لگنی و بهبود علائم، به جای دویدن و ورزش‌های ایروبیک از پیلاتس استفاده کنید. این روش کشش و تقویت عضلات بدن برای درمان بی اختیاری استرسی بسیار مناسب است.
ورزش‌های روزانه برای عضلات لگنی
این تمارین برای کاهش بی‌اختیاری ادرار بسیار مؤثر هستند ولی بایستی به طور منظم و مداوم انجام شوند. برای بهبود بایستی حداقل سه ماه این ورزشها را انجام دهید. برای تقویت عضلات کف لگن، عضلات را 10 تا 15 بار منقبض کنید.
جراحی
اگر بیمار بی اختیاری ادرار شدید داشته باشد و با استفاده از روش‌های فوق بیماری او قابل درمان نباشد باید از جراحی کمک گرفت. در این روش مثانه و مجرای پیشاب در محل طبیعی خود درون لگن قرار داده می‌شوند. لازم به ذکر است که برخی از بیماران به اسفنکتر ادرار مصنوعی نیاز دارند و باید طی عمل جراحی برای آنها اسفنکتر ادرار مصنوعی گذاشته شود. اسفنکتر مصنوعی بیشتر برای آقایان استفاده می‌شود و به ندرت برای بانوان کاربرد دارد.