بسیاری از عارضه‌ها، مانند فلج مغزی، اوتیسم، ناشنوایی یا تاخیر در رشد، مشکلاتی را برای گفتار و رشد زبان به وجود می‌آورد. برخی کودکان زبان را متوجه نمی‌شوند، برخی زبان را می‌فهمند، اما به دلیل اختلالات تکلم نمی‌توانند ارتباط موثری برقرار کنند. بعضی کودکان نیز در حوزه‌های ارتباطی، مانند حرکات دست و حالت صورت، به مشکل برمی‌خورند.
اختلال‌های زبان، گفتار و تغذیه
به مشکل در تولید صحیح آواها اختلال گفتار گفته می‌شود. منظور از اختلال زبان مشکل در فهم زبان یا جمله‌سازی برای بیان افکار و عقاید است. اختلال‌های گفتار عبارت است از:
- اختلال تولید یا تلفظ: کودک نمی‌تواند آواها را در هجاهای صحیح تلفظ کند یا کلمات را به گونه‌ای تلفظ کند که مخاطب منظورش را متوجه شود.
- اختلال روانی گفتار: اختلال روانی گفتار شامل مشکلاتی مانند لکنت زبان می‌شود. وقفه‌های غیرعادی، تکرار بخشی از لغت (پ ـ پ ـ پسر) یا کشیدن آواها یا هجاها (سسسسسلام) روانی گفتار را از بین می‌برد.
- اختلال‌های صوت یا تشدید: مشکلات مربوط به زیروبمی، بلندی یا کیفیت صدا حواس مخاطب را پرت می‌کند. این اختلال‌ها باعث درد یا ناراحتی کودک در زمان حرف زدن می‌شود.
اختلالات زبان می‌تواند بیانی یا دریافتی باشد.
- اختلالات دریافتی: دشواری در فهم یا پردازش زبان
- اختلالات بیانی: دشواری در جمله‌سازی، دایره واژگان محدود یا ناتوانی در استفاده از زبان به شیوه‌ای مناسب و مورد پسند اجتماع
- اختلالات ارتباطی ـ شناختی: مشکل در مهارت‌های ارتباطی مربوط به حافظه، توجه، ادراک، سازماندهی، نظم و حل مسئله
- اختلالات بلع/ تغذیه (دیسفاژی): دیسفاژی شامل مشکلات جویدن، بلع، سرفه و امتناع از غذا خوردن، می‌شود و غذا خوردن یا نوشیدن را برای کودک دشوار می‌کند.
نشانه‌های هشدار اختلالات زبان یا گفتار
اکثر والدین به طور غریزی متوجه اختلالات گفتار یا زبان فرزندشان می‌شوند. والدین متوجه می‌شوند که فرزندشان از گروه هم سن و سالان خود عقب افتاده یا در برقراری ارتباط و فهم زبان با مشکل مواجه است. این موارد نشانه‌های اصلی اختلالات گفتار یا زبان در کودکان است. لیبرتی چک لیستی را ارائه کرده است که والدین با توجه به آن می‌توانند، تشخیص دهند که آیا ضرورتی برای مراجعه به آسیب شناس گفتار وجود دارد یا خیر. چنانچه شرایط زیر درباره فرزندتان صدق می‌کند، بهتر است به گفتاردرمانگر مراجعه کنید:
- شما یا اطرافیان به راحتی متوجه حرف‌های کودک نمی‌شوید.
- شیوه خاص حرف زدن کودک باعث می‌شود که مردم سن او را کمتر از حد واقعی تخمین بزنند.
- دیگران کودک را به خاطر شیوه خاص حرف زدن‌اش مسخره می‌کنند و این اختلالات باعث ناامیدی کودک می‌شود.
- کودک نسبت به هم سن وسالان خود از واژگان کمتری استفاده می‌کند.
- کودک لکنت زبان دارد.
- بازی‌ها یا تعاملات کودک نامناسب و غیرعادی است.
- کودک به سختی می‌تواند بخواند یا بنویسد.
- این گروه از کودکان معمولاً مبتلا به عوارضی مانند اختلال طیف اوتیسم، تاخیر در رشد، اختلال پردازش شنیداری یا کم شنوایی هستند که بر زبان یا گفتار نیز اثر می‌گذارد.
تشخیص مشکلات گفتاری برای خردسالان دشوار است. سرعت رشد تمام کودکان یکسان نیست و تبدیل شدن آواهای نامفهوم به کلمات و سپس جملات کامل و معنادار فرایندی آهسته و چالش انگیز است که زمان می‌برد. درهر حال گفتار کودک روند بهبود مستمری دارد و زمانی که کودک سه ساله می‌شود، هم اکثر اطرافیان متوجه منظور او می‌شوند و هم کودک می‌تواند مفهوم گفتار دیگران را تشخیص دهد.
رشد زبان و گفتار در کودکان
در ادامه زمانبندی معمول رشد مهارت‌های گفتاری و زبانی کودکان را بررسی می‌کنیم.
18 ماهگی
- می‌تواند “نه” بگوید.
- از حداقل 10 کلمه استفاده می‌کند.
- می‌تواند بین اسم اشیاء محبوب و پرکاربردی، مانند هاپو، توپ، تخت و ماشین و خود اشیاء ارتباط برقرار کند.
- می‌تواند به سوال “این چیه” جواب بدهد.
- دستورهای ساده را متوجه می‌شود.
2 سالگی
- می‌تواند از حروف صامت گوناگون استفاده کند.
- چنانچه نام بخش‌هایی از بدن آورده شود، می‌تواند به آنها اشاره کند.
- از ترکیب‌های دو کلمه‌ای، برای مثال “بابایی رفت” یا “کیک بیشتر” استفاده می‌کند.
- از گوش دادن به داستان لذت می‌برد.
- می‌تواند بعضی از عکس‌های داستان را نام ببرد.
- دایره واژگانی با حداقل 50 لغت دارد.
- می‌تواند آهنگ‌های ساده یا ترانه‌هایی را که در مهدکودک یاد گرفته است، بخواند.
3 سالگی
- صداهای حروف p, b, m, w, t, d, n, g, h, y را به درستی تلفظ می‌کند.
- حروف بی‌صدای پایانی کلمات را تلفظ می‌کند.
- می‌تواند دستورات دو بخشی را انجام دهد؛ برای مثال “برو آشپزخانه و آب میوه بیاور.”
- می‌تواند در مکالمات کوتاه شرکت کند.
- جملات سه یا چند کلمه‌ای می‌سازد.
- سوال “چرا؟” را به زبان می‌آورد.
- می‌تواند درباره اتفاقات دیروز یا هفته گذشته صحبت کند.
- از اصول پایه دستور زبان استفاده می‌کند.
4 سالگی
- جملات کاملی می‌سازد.
- دستور زبان گفتار کودک مانند بزرگسالان است.
- سوالات زیادی می‌پرسد.
- به سوالات “چه”، “کی”، “چطور”، “چند تا” جواب می‌دهد.
- داستان‌های بامعنی تعریف می‌کند.
- با دوستان خیالی خود حرف می‌زند.
5 سالگی
- روش استفاده از وسایل را توضیح می‌دهد.
- به سوالات “کی” و “چرا” جواب می‌دهد.
- درباره اتفاقات گذشته و آینده صحبت می‌کند.
- در گفتگوهای مفصل و پرجزییات شرکت می‌کند.
- هنگام فکر کردن برای آنچه می‌خواهد بگوید، با مشکل چندانی مواجه نمی‌شود.
- خواندن را به راحتی یاد می‌گیرد.
در هر سنی که فرزندتان دچار لکنت شد، مراجعه سریع به متخصص گفتار درمانی و مداخله زودهنگام بهترین کار است که بهترین نتیجه را برای غلبه بر این مشکل به دست می‌دهد. همچنین اگر فرزندتان از حرف زدن خودداری می‌کند و از این که نمی‌تواند گفته‌های دیگران را در مدرسه متوجه شود و ارتباط برقرار کند، ناامید و کلافه شده است، بهتر است برای ارزیابی آسیب‌های گفتاری به متخصص مراجعه کنید.
متخصصین گفتار و زبان درمانی
آسیب شناس گفتار زبان (SLPs) که غالباً گفتاردرمانگر گفته می‌شود، متخصصی است که در زمینه ارتباطات انسانی، رشد و اختلال‌های آن تحصیل کرده است. متخصص گفتار درمانی حداقل مدرک کارشناسی ارشد دارد، دارای پروانه است و صلاحیت وی برای درمان بیماران تایید شده است. متخصص گفتاردرمانی گفتار، زبان، مهارت‌های بلع، دهانی، غذا خوردن و ارتباطی شناختی را ارزیابی می‌کند، انواع مشکلات ارتباطی (اختلال‌های بیانی دریافتی، تلفظی، روانی کلام و صوتی) را تشخیص می‌دهد و درمان مناسب را توصیه می‌کند.
درمان
متخصص گفتاردرمانی کودکان به صورت خصوصی، در گروه‌های کوچک یا در کلاس درس با کودک تمرین می‌کند تا اختلالات خاص به تدریج برطرف شود. راهبردهای مختلف گفتار درمانی کودکان عبارت است از:
- فعالیت‌های مداخله زبانی: متخصص گفتار درمانی از طریق بازی کردن، حرف زدن، با استفاده از عکس، کتاب، اشیاء یا داستان با کودک ارتباط برقرار می‌کند تا به این ترتیب فرایند رشد زبان تحریک شود. همچنین متخصص دستور زبان و کلمات را اصلاح می‌کند و با تکرار کردن مهارت‌های زبانی بیمار را تقویت می‌کند.
- اصلاح تلفظ و تولید آواها: متخصص تولید آواهای مختلف یا تلفظ صحیح را به کودک یاد می‌دهد و با هم تمرین‌هایی را برای اصلاح آواها یا هجاها در واژگان و جملات مختلف انجام می‌دهند. این تمرین‌ها غالباً حالت بازی دارد و سطح بازی متناسب با سن کودک و نیازهای خاص وی تعیین می‌شود. همچنین متخصص گفتار درمانی شیوه تولید بعضی آواها و طریقه حرکت دادن زبان برای تولید صداهای خاص، مانند “ر” را به کودک نشان می‌دهد.
- درمان اختلالات بلع یا حرکتی دهانی و غذا خوردن: متخصص گفتاردرمانی تمرین‌های دهانی مختلفی، مانند ماساژ صورت و حرکات زبان، لب و فک، را برای تقویت عضلات دهان به کودک آموزش می‌دهد تا به این ترتیب مشکلات بلع، نوشیدن مایعات و غذا خوردن برطرف شود. همچنین متخصص والدین را در زمینه دما و بافت غذایی کودک راهنمایی می‌کند تا با رعایت این توصیه‌ها سطح هوشیاری دهان هنگام غذا خوردن و بلع افزایش یابد.
چه زمانی درمان ضرورت دارد؟
کودکانی که دچار مشکلات زیر هستند، باید برای گفتار درمانی اقدام کنند:
- نقص‌های شنوایی
- تاخیر شناختی (ذهنی، تفکر) و دیگر مشکلات رشدی
- ضعف عضلات دهان
- گرفتگی مزمن صدا
- نقص‌های مادرزادی مانند لب شکری یا شکاف لب و کام
- اوتیسم
- مشکلات برنامه‌ریزی حرکتی
- اختلال تلفظ
- اختلال روانی گفتار
- مشکلات تنفسی
- اختلال‌های بلع و غذا خوردن
- ضربه مغزی
هرچه درمان سریع‌تر شروع شود، بهتر است. کودکانی که درمان را در سن پایین، قبل از 5 سالگی شروع کرده‌اند، نتیجه بهتری گرفته‌اند. البته منظورمان این نیست که درمان کودکان بزرگتر موفقیت‌آمیز نیست، اما چون کودکان بزرگتر غالباً الگوهایی را یاد گرفته‌اند که نیاز به تغییر دارد، پیشرفت آنها آهسته‌تر است.
روش‌های مختلف گفتار درمانی
متخصصین گفتار درمانی کودکان از روش‌های مختلفی برای درمان اختلالات گفتار یا زبان استفاده می‌کنند، روش درمان به نوع مشکل بستگی دارد. برای مثال متخصص گفتاردرمانی برای رفع مشکلات تلفظی، تمرین‌هایی را داخل دهان انجام می‌دهد و با استفاده از چوب بستنی، انگشت، سوت، نی و اشیاء دیگر به کودک کمک می‌کند تا کنترل عضلات دهان، زبان و گلو را به دست بیاورد. چنانچه مشکلات زبانی سراسری‌تر باشد، رویکرد بازی محور برای برانگیختن ارتباط به کار برده می‌شود. چنانچه اختلال برهماهنگی دهان برای تولید زبان اثر گذاشته باشد و اصطلاحاً عارضه دیس پراکسی (کنش پریشی) وجود داشته باشد، رویکردی مبتنی بر تکرار به کار گرفته می‌شود و از کودک خواسته می‌شود که بعضی آواها را با توجه به مدل نشان داده شده تکرار کند. برای درمان کودکان دچار ناتوانایی‌های شدید از دستگاه‌های ارتباطی خاصی مانند رایانه مجهز به ترکیب کننده صدا یا تخته مخصوصی استفاده می‌شود که علائمی مربوط به اشیاء و فعالیت‌های متداول روی آن کشیده شده و کودک می‌تواند با اشاره کردن به آنها منظور خود را برساند. این راهبرد به تکنولوژی کمکی موسوم است. هدف از تمام این روش‌ها کمک به تولید گفتار است. از این روش‌ها می‌توان در انواع سیستم‌های درمانی استفاده کرد. انگیزه نقش مهمی در پیشرفت گفتار درمانی کودکان دارد. متخصص گفتار درمانی کودکان از بازی، فلش کارت، اسباب بازی، عروسک‌های انگشتی و هر نوع عامل مشوق دیگر برای جذاب و مفرح شدن جلسات درمان و ترغیب کودک به سخت‌تر کار کردن استفاده می‌کند. ازآنجایی که اختلالات گفتاری هر بیمار یک مورد منحصر به فرد است، متخصص طرح درمان را متناسب با نیازهای خاص هر بیمار تهیه می‌کند. برای مثال اگر کودک نمی‌تواند کلماتی را که با “ب” شروع می‌شود، تلفظ کند، متخصص فهرستی از کلمات با حرف ب آغازی را برای تمرین روزانه در اختیار کودک قرار می‌دهد و به تدریج لغات سخت‌تری را انتخاب می‌کند. همچنین متخصص به کودک یاد می‌دهد که سرش را هنگام گفتگو بالا نگه دارد، تماس چشمی برقرار کند و اگر سوءتفاهمی پیش آمد، حرفش را تکرار کند تا به این ترتیب مهارت‌های اجتماعی‌اش تقویت شود. درمان اکثر کودکان دچار اختلالات شدید ارتباطی باید خصوصی و یک به یک باشد. همچنین بسیاری از کودکان باید در خانه نیز تمرین کنند و متخصص از خانواده کودک می‌خواهد که درمان را پس از اتمام جلسات در منزل ادامه دهند. مداخله‌های گفتاری غالباً نیاز به مشارکت اعضاء خانواده و دوستان دارد ونزدیکان کودک باید مرتب با کودک تمرین کنند. این درمان غیرمستقیم افرادی را که هر روز با کودک در ارتباط‌اند، تشویق می‌کند تا فرصت‌هایی را برای استفاده از مهارت‌های جدید در گفتگو خلق کنند. برخی کودکان در مدرسه تحت درمان گروهی قرار می‌گیرند، البته گاهی برنامه درمان توسط متخصص گفتار درمانی تهیه و توسط معلم یا تحت نظارت وی انجام می‌شود.
برای مشاوره و درمان با ما تماس بگیرید