پیشگیری از عوارض پس از سکته مغزی و جلوگیری از سکته‌ی مجدد مهم‌ترین اولویت پزشکان در درمان بیماران سکته مغزی است. پزشک معالج پایدار بودن وضعیت بیمار و امکان انجام فعالیت‌های روزمره را تعیین می‌کند و توصیه‌های لازم را برای مراقبت از خود به بیمار ارائه می‌دهد. بنابراین تمام عوارض باید درمان و مدیریت شود. بعضی عوارض پی‌آمد مستقیم آسیب دیدن مغز پس از سکته مغزی است، اما بعضی عوارض نتیجه تغییر کردن و کاهش توانایی‌های عادی بیمار است. برای مثال چون بیمار نمی‌تواند به راحتی حرکت کند، ممکن است دچار زخم بستر شود. بیمارانی که در اثر عارضه‌هایی مانند سکته مغزی، مدت طولانی در یک وضعیت می‌خوابند، دچار زخم بستر می‌شوند. زخم بستر یا زخم فشاری به دلیل ساییدگی یا فشار مداوم روی بخشی از بدن ایجاد می‌شود. بیمارانی که حتی از انجام کوچکترین حرکتی عاجز هستند، مستعد ابتلا به زخم‌های فشاری هستند. احتمال ایجاد زخم روی هر نقطه‌ای از بدن وجود دارد، اما ناحیه‌های استخوانی اطراف آرنج، زانو، پاشنه، دنبالچه و مچ پا آسیب‌پذیرتر هستند.
زخم بستر
زخم فشاری یا زخم بستر به آسیب بافتی گفته می‌شود که در اثر حرکت نکردن بیماران دچار عارضه‌های جدی یا سوء تغذیه و سالمندان ایجاد می‌شود. زخم بستر کیفیت زندگی بیمار را مختل می‌کند و هزینه‌های درمان را افزایش می‌دهد.
علائم زخم بستر
زخم بستر مشکلی شایع پس از سکته مغزی است. بیمارانی که از ویلچیر استفاده می‌کنند، بیشتر مستعد ابتلا به زخم‌های فشاری در نقاط زیر هستند:
- باسن و دنبالچه
- ستون فقرات
- کتف
- پشت بازوها یا پاها
زخم‌های بستر بیمارانی که استراحت مطلق دارند، معمولاً روی بخش‌های استخوانی بدن، مانند مچ پا، پاشنه، شانه، دنبالچه، آرنج و پشت سر ایجاد می‌شود.
عامل‌های خطر زخم بستر
بیمارانی که نمی‌توانند بعضی از بخش‌های بدن را بدون کمک حرکت دهند، مستعد ابتلا به زخم‌های فشاری هستند. عامل‌های زیر احتمال ایجاد زخم‌های بستر را افزایش می‌دهد:
- هرچه سن بالاتر می‌رود، پوست نازک‌تر و آسیب‌پذیرتر می‌شود.
- چنانچه درک درد، در اثر آسیب دیدن نخاع یا عوارض دیگر کاهش یابد، بیمار متوجه زخم شدن بدن نمی‌شود.
- اختلال در گردش خون به دلیل ابتلا به دیابت، بیماری‌های عروقی، سیگار کشیدن و تحت فشار قرار گرفتن بدن
- تغذیه نامناسب، به ویژه کمبود پروتئین، ویتامین ث و زینک (روی)
- کاهش آگاهی ذهنی به دلیل بیماری، آسیب‌دیدگی یا مصرف دارو توانایی بیمار را برای رعایت اقدامات احتیاطی و پیشگیری کننده از ایجاد زخم بستر کاهش می‌دهد.
- بی‌اختیاری ادرار یا مدفوع باعث می‌شود که بخش‌هایی از پوست همیشه مرطوب باشد و در نتیجه احتمال آسیب دیدن و زخم شدن پوست افزایش یابد. پایین یا بالا بودن شاخص توده بدن (BMI) خطر ایجاد زخم‌های فشاری را افزایش می‌دهد. اگر وزن کم باشد، لایه‌های چربی محافظ اطراف استخوان‌ها وجود ندارد، افراد چاق نیز با زخم‌های فشاری در نقاط غیرمعمول مواجه می‌شوند. مطالعات نشان داده است که احتمال ایجاد زخم‌های فشاری در افراد با بی ام آی 39.9 ـ 30 یک و نیم برابر بیشتر است.
عوارض زخم بستر
اگر زخم بستر درمان نشود، عوارض جدی بروز می‌یابد.
- سلولیت: سلولیت نوعی عفونت باکتریایی خطرناک پوستی است که از سطحی‌ترین تا عمیق‌ترین لایه پوست پخش می‌شود. مسمومیت خون یا سپتی‌سمی یکی از عوارض احتمالی سلولیت است و ممکن است عفونت به دیگر بخش‌های بدن نیز سرایت کند.
- عفونت‌های استخوانی و مفصلی: اگر زخم بستر مفصل‌ها یا استخوان‌ها را نیز درگیر کند، ممکن است مشکل عفونت کردن استخوان یا مفصل نیز پیش بیاید. در این حالت غضروف و بافت آسیب می‌بیند و عملکرد مفصل و اندام‌ها کاهش می‌یابد.
- عفونت خون (سپسیس): چنانچه باکتری‌ها از راه زخم بستر، به ویژه زخم‌های پیشرفته وارد جریان خون شود، بیمار با مشکل سپسیس (عفونت خون) مواجه می‌شود. عفونت خون باعث شوک و از کار افتادن اندام‌ها می‌شود و زندگی بیمار را تهدید می‌کند.
همچنین ایجاد شدن زخم بستر احتمال ابتلا به سرطان تهاجمی سلول‌های سنگفرشی را افزایش می‌دهد.
درمان زخم بستر پس از سکته مغزی
درمان زخم بستر پس از سکته مغزی آسان نیست. زخم باز به راحتی التیام نمی‌یابد. حتی اگر زخم در حال التیام باشد، ممکن است آسیب پوست و بافت‌های دیگر روند التیام و جوش خوردن زخم را مختل کند. اگر درمان مناسب انجام شود، زخم‌های فشاری خفیف‌تر غالباً ظرف چند هفته بهبود می‌یابد، اما درمان زخم‌های جدی نیاز به جراحی دارد. مراحل زیر برای درمان زخم بستر و مدیریت عوارض انجام می‌شود:
- رفع فشار: برای این که به موضع زخم شده فشار وارد نشود، بیمار جابجا می‌شود یا پدهای فومی یا بالش زیر موضع گذاشته می‌شود.
- تمیز کردن زخم: زخم‌های جزئی را باید با احتیاط با آب و صابون ملایم شست. زخم‌های باز را باید هر بار موقع عوض کردن پانسمان، با محلول آب نمک شستشو داد.
- کنترل بی‌اختیاری
- برداشتن بافت مرده: اگر بافت عفونی یا مرده وجود داشته باشد، زخم خوب نمی‌شود، بنابراین بافت عفونی و مرده باید برداشته شود.
- پانسمان کردن: پانسمان از زخم محافظت می‌کند و روند التیام را تسریع می‌کند. به علاوه بعضی پانسمان‌ها با حل کردن بافت مرده، از عفونت جلوگیری می‌کند.
- مصرف آنتی بیوتیک‌های خوراکی یا کرم آنتی بیوتیک: این داروها به درمان عفونت کمک می‌کند. اگر زخم در مراحل اولیه باشد، می‌توان آن را در خانه درمان کرد، اما زخم‌های جدی‌تر باید توسط متخصص پانسمان شود.
معاینه، ارزیابی و مراقبت از پوست
- بررسی و معاینه پوست برای تمام افراد الزامی است. در صورت مشاهده هر گونه تغییر باید توصیه‌های پیشگیری از ایجاد زخم بستر را به کار بست.
- پوست‌های تیره به مراقبت و معاینه دقیق‌تری نیاز دارد. تغییر رنگ، گرم شدن، ورم کردن، پینه بستن یا سفت شدن پوست نشانه هشدار ایجاد زخم بستر است.
مراقبت اولیه و درمان خانگی
- اکثر بیمارانی که به مراقبت اولیه و درمان‌های خانگی پوست نیاز دارند، پوست‌شان به دلیل بالا رفتن سن دچار تغییراتی، مانند نازک شدن شده و لکه‌های پیری یا کبودی روی آن ایجاد شده است. پوست این افراد باید به طور مرتب معاینه شود.
- پزشک معالج سعی می‌کند که بیمار و یا پرستار وی را در صورت امکان در مراقبت از پوست شرکت دهد. از بیمار خواسته می‌شود که مرتب از مرطوب کننده‌های غیرعطری استفاده کند.
- پزشک معالج اطمینان حاصل می‌کند که بیمار و یا پرستاری که وظیفه مراقبت از پوست را به عهده دارد، آگاهی کافی در این زمینه دارد و آموزش‌های لازم را دیده است.
وسایل کمکی
کاهش دادن فشار، سایش و نیروهای برشی روی پاشنه‌ها یکی از اقدامات پیشگیری اولیه برای مراقبت از بیمار در خطر است. بهترین محصولات کاهش دهنده فشار روی پاشنه، از مچ پاها محافظت می‌کند و آنها را دور از هم نگه می‌دارد، پاشنه پا را آویزان نگه می‌دارد و از افتادگی پا جلوگیری می‌کند. وسایل طراحی شده برای دستیابی به این اهداف در دو گروه برطرف کننده فشار (کاهش دائمی فشار حد واسط به کمتر از 32 میلی متر جیوه) یا کاهنده فشار (فشار کمتر از سطوح محافظتی استاندارد، ولی نه کمتر از 32 میلی متر جیوه) تقسیم‌بندی می‌شود. وسایل کاهنده فشار را می‌توان به دو دسته استاتیک یا دینامیک تقسیم‌بندی کرد. سطوح استاتیک فشار روی سطوح بزرگتر بدن را توزیع می‌کنند. تشک فومی و وسایل پر شده با آب، ژل یا هوا نمونه‌هایی از وسایل کاهنده فشار استاتیک است. بعضی سطوح حمایتی استاتیک دارای کاهنده فشار داخلی برای تنظیم فشار پاشنه هستند. چنانچه بیمار نتواند به تنهایی جابجا شود، وسیله دینامیک بهتر از استاتیک است. وسایل دینامیک پمپی دارند که مرتب سطح حمایتی را باد و خالی می‌کند یا هوا را از راه توپ‌های سرامیکی ظریفی که مانند سیال عمل می‌کنند، وارد سطح می‌کند تا فشار به طور یکنواخت در سطوح بدن توزیع شود. تخت‌های مواج بادی که در گروه وسایل برطرف کننده فشار قرار می‌گیرد، فشار پاشنه را به کمتر از فشار مویرگی حداقل می‌رساند. البته اگر زاویه سر تخت بیشتر از 30 درجه باشد، برای مثال در شرایطی که لوله تغذیه برای بیمار کار گذاشته می‌شود، تاثیر تخت کاهش می‌یابد. وسیله پیشگیری کننده باید با توجه به تاثیرگذاری، سهولت استفاده و قیمت آن انتخاب شود. شرکت‌های بیمه سطوح محافظتی را برای پرداخت خسارت به سه گروه طبقه‌بندی می‌کند؛ تخت‌های مواج بادی در گروه 3 قرار می‌گیرد و هزینه آن برای درمان زخم‌های بستر تحت پوشش بیمه قرار می‌گیرد، اما اگر از تخت برای پیشگیری از زخم بستر استفاده شود، بیمه هزینه آن را پرداخت نمی‌کند.
پیشگیری از زخم بستر
حتی اگر بهترین مراقبت نیز از بیمار به عمل آید، پیشگیری از زخم بستر، به ویژه برای بیماران ضعیف دشوار است. پیشگیری از زخم بستر آسان‌تر از درمان آن است، هرچند پیشگیری نیز آسان نیست. راهکارهای زیر احتمال ایجاد زخم بستر پس از سکته مغزی را کاهش می‌دهد:
- اگر بیمار از ویلچیر استفاده می‌کند، باید حداقل هر 15 دقیقه یکبار او را جابجا کرد، بیماران استراحت مطلق نیز باید هر 2 ساعت یکبار جابجا شوند.
- بررسی و معاینه روزانه پوست
- سالم و خشک نگه داشتن پوست
- تغذیه مناسب برای ارتقاء سلامتی بیمار و بهبود روند التیام زخم
- ترک سیگار
- ورزش کردن، حتی اگر لازم باشد بیمار روی تخت و با کمک ورزش کند، گردش خون را بهبود می‌دهد و از زخم بستر جلوگیری می‌کند.
اگر بیمار احتمال ایجاد زخم بستر می‌دهد، باید موضوع را با پرستار یا پزشک معالج خود در میان بگذارد. متخصص طب فیزیکی مناسب‌ترین وضعیت را برای جلوگیری از ایجاد زخم بستر پس از سکته مغزی توصیه می‌کند.
اقدامات ضروری در خانه سالمندان و بیمارستان برای پیشگیری از زخم بستر
پرستاران و پزشکان بهترین برنامه را برای مراقبت از پوست بیمار تهیه می‌کنند. اگر بیمار نتواند حرکت کند، کارکنان بیمارستان یا خانه سالمندان بیمار را روی تخت جابجا می‌کنند. همچنین از فراورده‌های خاصی برای مراقبت از پوست استفاده می‌شود و متخصص تغذیه نیز بر وضعیت تغذیه بیمار نظارت می‌کند. اگر پزشک به ایجاد زخم بستر پس از سکته مغزی مشکوک شود، فشار روی موضع کاهش داده می‌شود. همچنین گاهی از تخت یا تشک مخصوص برای توزیع مجدد فشار استفاده می‌شود.