انواع ضایعه و آسیب نخاعی (قطع نخاع)، درمان و توانبخشی چند رشته‌ای

آسیب وارده به طناب نخاعی موجب ضایعه نخاعی می‌شود. این آسیب بسیار جدی است و می‌تواند جوانب مختلف زندگی روزانه فرد را تحت شعاع قرار دهد. طناب نخاعی مسئول ارسال پیام از مغز به تمام قسمت‌های بدن و از بدن به مغز می‌باشد. اگر طناب نخاعی دستخوش آسیب شود ممکن است عملکرد بخشی از بدن و یا تمام بدن مختل شود. نتیجه این امر از دست دادن کامل احساس و قدرت تحرک در بدن است. قطع نخاع در نزدیکی گردن موجب فلج شدن قسمت اعظم اندام بدن می‌شود.

انواع ضایعه نخاعی

2 نوع مهم ضایعه قطع نخاع عبارتند از:

•  قطع نخاع کامل: در این حالت بدن فاقد عملکرد حسی و حرکتی است. در قطع نخاع کامل معمولا هر دو سمت بدن به یک اندازه درگیر عوارض ناشی از این ضایعه می‌گردند. قطع نخاع کامل ممکن است در هر سطحی از طناب نخاعی رخ دهد.
•  قطع نخاع ناقص: در این حالت بدن به طور کامل قدرت تحرک و احساس خود را از دست نمی‌دهد. افرادی که دچار قطع نخاع ناقص می‌شوند یکی از پاهایشان تحرک دارد، در برخی از اندام احساس دارند و عملکرد یک سمت بدن آن‌ها بیشتر از سمت دیگر است. قطع نخاع ناقص ممکن است در هر سطحی از طناب نخاعی رخ دهد.

انواع فلج

فلج و از کارافتادگی ناشی از ضایعه نخاعی شامل:

•  تتراپلژی: این عارضه که به کوادری پلژی نیز معروف است، اندام فوقانی (بازو، دست) و اندام تحتانی را تحت تاثیر قرار می‌دهد.
•  پاراپلژی: افراد مبتلا به پاراپلژی حس و حرکت تنه یا اندام تحتانی خود را از دست می‌دهند.

سطح

ضایعه نخاعی گردنی C1-C8

آسیب طناب نخاعی گردنی با از کار انداختن و تضعیف دست و پاها منجربه ضایعه کوادری پلژی یا به عبارتی تتراپلژی می‌شود. این ناحیه از ستون فقرات کنترل کننده سیگنال‌های پشت سر، گردن، شانه، بازو، دست و دیافراگم است. از آن‌جایی که ناحیه گردن بسیار حساس و منعطف است درمان ضایعه نخاع گردنی کمی دشوار است. در چنین شرایطی استفاده از بریس و یا انواع ابزار تثبیت کننده گردن کمک شایانی به درمان خواهد کرد. آسیب دیدگی نخاع ممکن است تمام نواحی بدن یا نیم تنه فوقانی را تحت تاثیر قرار دهد. در برخی مواقع، ضایعه نخاعی گردن با فقدان حس فیزیکی، مشکلات تنفسی، عدم توانایی تنظیم دمای بدن، روده، مثانه و اختلال در علمکرد جنسی همراه است.

ضایعه نخاعی سینه‌ای T1-T12

به دلیل نقش محافظتی قفسه سینه این نوع ضایعه نخاعی به ندرت اتفاق می‌افتد. ضایعه نخاعی سینه‌ای (پاراپلژی) موجب فلج، تضعیف و از دست دادن حس پاها، روده، مثانه و اختلال عملکرد جنسی می‌شود. لازم به ذکر است که این نوع ضایعه در بسیاری از موارد پاها و دست‌ها را تحت تاثیر قرار نمی‌دهد. این قسمت از ستون فقرات کنترل‌کننده سیگنال‌های برخی از عضلات کمر و بخشی از شکم هستند. در چنین شرایطی پوشیدن بریس موجب ثابت نگهداشتن تنه و تقویت عضلات مرکزی بدن می‌شود.

ضایعه نخاعی کمری L1-L5

این نوع آسیب موجب از کارافتادن و تضعیف پاها می‌شود (پاراپلژی). از علائم قطع نخاع کمری می‌توان به: از دست دادن حس فیزیکی، اختلال در روده و مثانه و اختلال عملکرد جنسی اشاره کرد. در چنین حالتی معمولا عملکرد بازو، دست‌ها و شانه‌ها درگیر این عارضه نمی‌شوند. طناب نخاعی کمری کنترل‌کننده علائم اندام تحتانی شکم، کمر، باسن، برخی از اندام خارجی دستگاه تناسلی و قسمت‌هایی از پاها هستند. ضایعه نخاعی کمری اغلب از طریق جراحی و آتل بندی ستون فقرات قابل درمان هستند.

ضایعه نخاعی خاجی S1-S5

آسیب دیدگی نخاع ساکرال یا خاجی موجب اختلال در عملکرد روده، مثانه و همچنین عملکرد جنسی می‌شود. این نوع ضایعه موجب از کار افتادن یا تضعیف ران و پاها می‌شود. طناب نخاعی خاجی کنترل‌کننده سیگنال‌های ران، قسمت تحتانی پاها و اندام تناسلی است.

علل ضایعه نخاعی

حوادث غیرقابل پیش‌بینی و یا ضربات سنگین ممکن است موجب آسیب دیدگی طناب نخاعی شود. در این قسمت به معرفی مواردی که منجر به قطع نخاع می‌شود می‌پردازیم:

•  ضربه گلوله یا چاقو
•  شیرجه در آب کم عمق و اصابت به کف استخر
•  آسیب ناشی از حوادث رانندگی خصوصا به سر، گردن، صورت، کمر و قفسه سینه
•  سقوط از ارتفاع زیاد
•  آسیب سر و ستون فقرات در ورزش
•  برق‌گرفتگی
•  چرخش شدید قسمت میانی نیم تنه

علائم

برخی از علائم ضایعه نخاعی عبارتند از:

•  اختلال در راه رفتن
•  از دست دادن کنترل مثانه یا روده
•  عدم توانایی در تحرک دست و پاها
•  احساس بی‌حسی یا گزگز اندام
•  کرختی
•  سردرد
•  درد، فشار و خشکی کمر و گردن
•  نشانه‌های شوک
•  موقعیت غیرطبیعی سر

عوامل خطرزا در ضایعه نخاعی

با وجود این‌که آسیب دیدگی طناب نخاعی معمولا ناشی از حوادث بوده و ممکن است برای هرکسی رخ دهد اما عوامل خاصی هم وجود دارند که خطر چنین ضایعه ای را افزایش می‌دهند:

• جنسیت: قطع نخاع در بین مردان بیشتر مشاهده می‌شود.
• سن: ضایعه نخاعی در سنین 16 تا 30 سال بیشتر رخ می‌دهد. افراد در این سنین بیشتر در معرض خطر قطع نخاع هستند.
• پیری: افراد سالخورده به دلیل عدم کنترل و افتادن‌های مکرر بیشتر در معرض ضایعات نخاعی هستند.
• رفتارهای خشونت آمیز: شیرجه در آب‌های کم‌عمق یا انجام ورزش بدون پوشش ایمنی و اقدامات احتیاطی موجب آسیب دیدگی طناب نخاعی می‌شود. تصادفات رانندگی یکی از علت‌های مهم ضایعه نخاعی در افراد کمتر از 65 سال شناخته شده است.
• مشکلات مفصلی یا استخوان: درصورتی که فردی به بیماری‌های آرتروز یا پوکی استخوان مبتلا باشد با کوچکترین آسیب ممکن است دچار قطع نخاع شود.

تشخیص ضایعه نخاعی

آزمایشاتی که برای تخشیص آسیب دیدگی طناب نخاعی انجام می‌شوند شامل:

• اشعه ایکس: با اشعه ایکس می‌توان هر نوع آسیب وارده به ستون فقرات ازجمله شکستگی، اسپوندیلولیزیس و تغییرات دژنراتیو را به وضوح مشاهده کرد.
• سی‌ تی‌ اسکن و ام آر‌ آی: از این طریق می‌توان وضعیت ستون فقرات و ساختارهای آن را به دقت بررسی کرد. هر نوع تغییر در وضعیت ستون فقرات با اسکن یا ام‌ آر‌ آی قابل تشخیص است. سی‌تی و ام‌ آر‌ آی کمک می‌کند تا علل قطع نخاع از جمله سرطان استخوان، متاستاز، پوکی استخوان و شکستگی مهره‌ها تشحیص داده شود.
• سونوگرافی: با سونوگرافی می‌توان طناب نخاعی و بافت‌های نرم آسیب دیده اطراف آن را بررسی کرد.

آیا درمانی برای ضایعه نخاعی وجود دارد؟

در حال حاضر هیچ درمان قطعی برای ضایعه نخاعی وجود ندارد. بسیاری از پزشکان و دانشمندان تمام زندگی حرفه‌ای خود را به کشف درمان قطع نخاع وقف کرده‌اند. خوشبختانه اخیرا شاهد پیشرفت‌های زیادی در زمینه درمان ضایعه نخاعی در حوزه پزشکی هستیم. امیدورایم این پیشرفت‌ها منجر به درمان آسیب دیدگی‌های طناب نخاعی گردد.

اقدامات اورژانسی

اقدامات محتاطانه پزشکی تاثیر چشمگیری در کاهش آسیب ضایعات نخاعی سر و گردن دارد. لازم به ذکر است که درمان قطع نخاعی از صحنه حادثه آغاز می‌شود. پرسنل اورژانس با حضور در صحنه حادثه ابتدا سعی می‌کنند با استفاده از محافظ‌های گردنی مخصوص به آرامی ستون فقرات بیمار را ثابت کرده و سپس بدون اتلاف وقت بیمار را با برانکارد به بیمارستان منتقل می‌کنند.

دارو

یکی از گزینه‌های دارویی که در درمان ضایعه نخاعی حاد استفاده می‌شود متیل پردنیزولون داخل وریدی است. اگر این دارو ظرف 8 ساعت اولیه آسیب مصرف شود موجب بهبود خفیف در برخی از بیماران می گردد. متیل پردنیزولون موجب درمان قطعی ضایعه نخاعی نمی‌شود اما با کاهش آسیب سلول‌های عصبی و همچنین کاهش تورم اطراف ناحیه آسیب موجب بهبود نسبی در بیمار می‌گردد. داروها معمولا جهت کنترل برخی از تاثیرات ناشی از ضایعه نخاعی استفاده می‌شوند. داروهای مسکن و کنترل کننده اسپاسم عضلانی، کنترل کننده مثانه و روده و عملکرد جنسی در چنین شرایطی به بیماران قطع نخاع تجویز می‌شود.

تثبیت

ترکشن معمولا برای بی‌حرکت کردن و تراز ستون فقرات استفاده می‌شود. در برخی موارد ممکن است نیاز به استفاده از محافظ‌های گردنی باشد. البته ناگفته نماند که تخت‌های مخصوص و سفت نیز کمک شایانی به تثبیت ستون فقرات خواهد کرد.

جراحی

جراحی معمولا جهت خارج کردن استخوان های شکسته، اشیای خارجی، فتق دیسک کمر یا مهره‌های شکسته که به ستون فقرات فشار وارد می کنند انجام می‌شود. در برخی موارد جراحی جهت ثابت نگهداشتن ستون فقرات و پیشگیری از تغییر شکل و درد صورت می‌گیرد.

درمان مداوم

بعد از آسیب اولیه و تشخیص ضایعه نخاعی، پزشکان سعی می‌کنند از بروز مشکلات ثانویه نظیر: افت سلامت، انقباض عضلات، زخم، مشکلات روده و مثانه، عفونت‌های دستگاه تنفسی و لخته شدن خون در بیمار پیشگیری کنند. طول دوره بستری بیمار به شرایط و مشکلات سلامتی بیمار بستگی دارد. اگر بیمار شرایط لازم جهت ادامه درمان را داشته باشد به مراکز توانبخشی و کار با تجهیزات توانبخشی ارجاع داده می‌شود.

توانبخشی

اعضای تیم توانبخشی هنگامی‌که بیمار در مراحل اولیه بهبود می‌باشد درمان را آغاز می‌کنند. اعضای تیم شامل پزشک، متخصص کاردرمانی، پرستار توانبخشی، روانپزشک، مددکار، متخصص تغذیه، متخصص بازآفرینی، متخصص فیزیوتراپی و آسیب‌های نخاعی می‌باشند. درمانگران در طول مراحل اولیه توانبخشی معمولا به حفظ، تقویت عمکرد عضلات، بازسازی مهارت‌های حرکتی و یادگیری تکنیک‌های مختلف برای انجام کارهای روزانه می‌پردازند. آموزش تاثیرات ناشی از قطع نخاع، پیشگیری از عوارض جانبی، بازسازی زندگی شخصی و افزایش کیفیت زندگی در حیطه کاری تیم توانبخشی می‌باشد. بیماران در طول توانبخشی مهارت‌های جدید را کسب کرده و نحوه استفاده از تجهیزات و تکنولوژی‌هایی که موجب تحرک و استقلال آن‌ها می‌شود را می‌آموزند. مزایای دوره توانبخشی عبارتند از: تشویق به انجام فعالیت و سرگرمی‌های دلخواه، حضور در اجتماع، مشارکت در ورزش و بازگشت به کار و تحصیل اشاره کرد.

تجهیزات پزشکی مدرن

تجهیزات پزشکی مخصوص افراد قطع نخاعی کمک می‌کنند تا این افراد قدرت حرکت را بازیافته و بتوانند زندگی مستقلی داشته باشند. برخی از تجهیزات ممکن است موجب بازسازی عملکرد بیمار شوند. این تجهیزات شامل:

• صندلی‌های چرخ دار مدرن: ویلچرهای مدرن و سبک امروزه تحرک را برای افراد مبتلا به ضایعه نخاعی بیشتر و راحت‌تر کرده است. برخی از بیماران به صندلی‌های چرخ دار برقی نیاز دارند. برخی از ویلچرها امکان بالا رفتن از پله‌ها، حرکت در سطوح ناهموار و حتی بالابردن بیمار تا ارتفاع زیاد را دارند.
• کار با کامپیوتر: افرادی که قدرت تحرک دست آن‌ها محدود است کامپیوترها می‌توانند ابزار بسیار قدرتمندی باشند. کار با کامپیوتر برای این قبیل افراد به نسبت مشکل‌تر است. استفاده از کامپیوتر شامل انجام کارهای ساده نظیر استفاده از صفحه کلید تا کارهای پیچیده کامپیوتری است.
• ابزار تحریک الکتریکی: این ابزار پیشرفته که اغلب به سیستم FES معروف است برای اعمال تحریک الکتریکی و ایجاد تحرک در بیمار استفاده می‌شوند. ابزار تحریک الکتریکی درحقیقت محرک‌های الکتریکی هستند که با کنترل عضلات دست و پاها امکان انجام حرکاتی نظیر ایستادن، راه رفتن، گرفتن و رها کردن اجسام را برای افراد قطع نخاع فراهم می‌کنند.

پیشگیری از ضایعه نخاعی

از آن‌جایی که ضایعات نخاعی اغلب ناشی از حوادث غیرقابل پیش‌بینی می‌باشد بهترین اقدام کاهش خطر آسیب‌دیدگی طناب نخاعی است. برخی از اقداماتی که موجب کاهش خطر می‌شوند شامل:

•  بستن کمربند هنگام رانندگی
•  پوشیدن لباس‌های محافظ هنگام ورزش
•  اطمینان از عمق آب و وجود هر مانع نظیر سنگ قبل از شیرجه زدن

تاثیر ضایعه نخاعی بر روابط جنسی

لازم به ذکر است که بعد از آسیب نخاعی بیمار می‌تواند همچنان روابط جنسی را تجربه کند. البته ضایعه نخاعی ممکن است موجب تغییراتی در واکنش بدن شود. در چنین شرایطی کمک پرستاران و پزشکان مجرب تاثیر چشمگیری در درک بهتر وضعیت بدن و ادامه روابط جنسی خواهد کرد. داروهایی نظیر ویاگرا در مردانی که به دلیل ضایعه نخاعی دچار مشکلات جنسی هستند تاثیرمثبتی داشته است. لازم به ذکر است که زنان و مردان مبتلا به آسیب نخاعی می‌توانند تشکیل زندگی داده و صاحب فرزند شوند. ضایعه نخاعی تاثیری در بارداری زنان ندارد اما مردان ممکن است برای لقاح به کمک کلینیک‌های باروری نیاز داشته باشند.

آیا افراد مبتلا به ضایعه نخاعی می‌توانند صاحب فرزند شوند؟

تاثیر آسیب دیدگی نخاع بر روی باروری، تحریک و ارگاسم به موقعیت و شدت آسیب بستگی دارد. اختلال در عملکرد جنسی بعد از ضایعه نخاعی از موانع اصلی باروری در مردان و زنان است. مشکلاتی نظیر: عدم تمایل به میل جنسی و فقدان احساسات جنسی که موجب کاهش اعتماد به نفس در افراد می‌شود یکی از عوارض ضایعه نخاعی است. قطع نخاع در مردان منجر به اختلال در نعوظ و انزال می‌گردد. افرادی که مشکلات نعوظ دارند ممکن است نتوانند شریک خود را بارور کنند. در چنین مواقعی اقدامات درمانی و جایگزین نظیر پمپ آلت تناسلی و یا تحریک الکتریکی جهت تسهیل نعوظ یا انزال انجام می‌شود.

تاثیر ضایعه نخاعی گردن بر سیستم تنفسی

اختلالات تنفسی ناشی از آسیب دیدگی نخاع گردنی شامل اختلال در حجم ریه، ضعف عضلات تنفسی و مشکل سرفه کردن می‌باشد. شدت و موقعیت آسیب در طناب نخاعی کارکرد سیستم تنفسی را تحت تاثیر قرار داده و موجب اختلال در تنفس، سرفه کردن و بلعیدن می‌شود. این افراد ممکن است به دستگاه تهویه هوا نیاز داشته باشند. علاوه‌بر تمام موارد ذکر شده، عفونت تنفسی نیز یکی دیگر از مشکلاتی است که گریبان‌گیر افراد ضایعه نخاعی شده و اغلب منجر به مرگ آن‌ها می‌شود.

آیا افراد قطع نخاعی می‌توانند دوباره راه بروند؟

این مورد به سطح و شدت آسیب بستگی دارد. هرچه سطح و شدت آسیب کمتر باشد امکان تحرک و احساس بیمار بیشتر و شانس بهبود و بازیابی برخی حرکات بالاتر است.

آیا امکان کنترل دوباره مثانه و روده وجود دارد؟

اگر آسیب به صورت جزئی بوده و اندام تحتانی بدن دارای حس و حرکت باشد امکان بازیابی کنترل مثانه و روده وجود دارد. انجام آزمایشات مختلف کمک شایانی به تشخیص دقیق پزشکی می‌کند.

آیا امکان رانندگی وجود دارد؟

بله مگر این‌که آسیب نخاعی بسیار شدید (نوع C4 و یا بالاتر) باشد. تکمیل دوره‌های آموزش رانندگی با وسایل نقلیه مخصوص افراد قطع نخاعی تحت نظارت مربی رانندگی توانبخشی و گرفتن گواهینامه الزامی است.