کنترل بی اختیاری ادرار در فلج مغزی با روش بیوفیدبک و فیزیوتراپی
فلج مغزی عملکرد عصبی را مختل میکند و در پی آن ممکن است که مشکلات ادراری مختلفی بروز یابد. تغییر در حس و کنترل عصبی عضلانی تخلیه ادرار غالباً باعث بروز علائمی مانند تکرر ادرار، فویت ادراری، بیاختیاری یا احتباس ادرار میشود. مثانه پرکار یا انقباض شدید مثانه از عوارض معمول فلج مغزی است که به تکرر ادرار و در نتیجه کوچک شدن مثانه میانجامد. احتباس ادرار به دلیل افزایش خطر عفونت مشکلساز میشود. اگر مثانه کاملاً تخلیه نشود، مقداری ادرار در مثانه باقی میماند و باعث تکثیر و رشد بیش از حد باکتریها میشود. مشکلات متعددی بر اثر بی اختیاری ادرار ممکن است برای بیماران فلج مغزی به وجود آید. لذا مراجعه مکرر به پزشک معالج و قرارگیری تحت نظر متخصصین برای درمان و بهبود شرایط این بیماران الزامی است. همچنین روشهای درمان متعددی برای کنترل بی اختیاری ادرار وجود دارند که بر اساس شرایط فرد بهترین روش برای وی توسط پزشک انتخاب شده و انجام میگیرد.
نقص عملکرد مثانه عارضهای جدی است که بیماران دچار فلج مغزی با آن مواجه میشوند. ناراحتیهای مثانه باید توسط پزشکی انجام شود که در زمینه عملکرد مثانه تخصص دارد. تخلیه نشدن کامل مثانه و عفونتهای مجاری ادراری ناشی از آن، بیاختیاری ناشی از ضعیف شدن عضلات مثانه، شب ادراری، بیاختیاری استرسی و ترشح کردن ادرار از مشکلاتی است که شیوع بالایی در میان بیماران فلج مغزی دارد. برای درمان بی اختیاری ادرار ناشی از فلج مغزی پزشکان روشهای متعدد مانند فیزیوتراپی، بیوفیدبک و تحریک عصبی استفاده میکنند. این روشها در کنار اصلاح تغذیه و انجام ورزش میتواند برای بیماران فلج مغزی بسیار موثر باشند. کلینیک تخصصی توانبخشی یادمان با بهره مندی از دانش تیم حرفهای توانبخشی خود به بیماران فلج مغزی در غلبه به مشکل بی اختیاری ادرار کمک میکند. مراجعان محترم میتوانند برای دریافت مشاوره و یا مراجعه حضوری با شمارههای ۰۲۱۸۸۰۷۴۱۹۶ و ۰۲۱۸۸۰۸۸۵۴۱ تماس حاصل فرمایید. همچنین میتوانید به آیدی تلگرام YadmanRehab@ مراجعه کنید.
فلج مغزی و بی اختیاری ادرار
ارزیابی دستگاه ادراری برای بیماران دچار فلج مغزی معمولاً چندان جدی گرفته نمیشود، چون بیاختیاری عموماً مرتبط با کیفیت زندگی دانسته میشود و جزء عارضهها و بیماریهای خطرناک در نظر گرفته نمیشود. بیاختیاری ناشی از فلج مغزی غالباً از کاهش توانایی شناختی یا ناتوانی در کنترل ادرار نشأت میگیرد و ارتباطی با اختلال در مجاری ادراری ندارد. در نتیجه فرایند درمان غالباً از نوع واکنشی و نه بازداری است.
انواع اختلال مثانه
- اختلال حسی
- مشکلات عملکردی مثانه، برای مثال مثانه کاملاً تخلیه نمیشود.
- ناتوانی در کنترل کردن انقباضها
- ناهماهنگی بین مثانه و اسفنکترها هنگام تخلیه ادرار
- این اختلالها باعث مشکلات رشد جنسی و کاهش میل جنسی میشود و در تعاقب آن فشار روحی شدیدی به بیمار وارد میشود و روابط زناشوییاش تحت الشعاع قرار میگیرد.
- کم بودن مقاومت مجرای خروجی باعث ترشح و تخلیه غیرارادی ادرار میشود.
عوارض احتمالی نقص عملکرد مثانه
- بیاختیاری ادرار
- کامل تخلیه نشدن مثانه یا احتباس ادرار
- عفونت
- آسیب ساختاری مثانه
- از کار افتادن کلیه
رویکردهای مختلفی برای درمان اختلالهای مثانه در بیماران فلج مغزی وجود دارد که از آن جمله میتوان به درمان دارویی، سوندگذاری و بیوفیدبک اشاره کرد. هرچه مشکلات سریعتر تشخیص داده و درمان شود، نتیجه بهتری از درمان به دست میآید و امکان پیشگیری از بروز مشکلات دستگاه ادراری بیشتر میشود.
عفونتهای مجاری ادراری
علت اصلی عفونت مجاری ادراری در کودکان سی پی عارضهای به نام رفلاکس وزیکویورترال (برگشت ادرار از مثانه به حالب و کلیه) است. رفلاکس وزیکویورتال به حالتی گفته میشود که مقداری از ادرار، هنگام تخلیه شدن مثانه رو به بالا، به سمت کلیه برمیگردد و از بدن خارج نمیشود، برگشت ادرار به کلیه آسیب میزند. همچنین تخلیه نشدن کامل مثانه باعث میشود که ادرار در بدن باقی بماند و با تکثیر شدن باکتریها، عفونت شروع شود. این مشکلات بالاترین درصد شیوع را در میان بیمارانی دارد که عملکرد مثانهشان به دلیل آسیب دیدن مغز مختل شده است.
آموزش استفاده از دستشویی به کودکان فلج مغزی
آموزش دستشویی رفتن بخش مهم و در عین حال گاه دشواری از آموزشهای دوران کودکی است. همان طور که انتظار میرود، آموزش این کار به کودکان فلج مغزی حتی دشوارتر میشود، چون شرایط خاص ناشی از سی پی، عدم هماهنگی عضلات و گاهی اوقات ناتوانیهای ذهنی سختی این آموزشها را مضاعف میکند. با این حال آموزش این کار مهم و کلیدی، شدنی است و با رعایت راهکارهای زیر سادهتر میشود.
زمان مناسب آموزش استفاده از دستشویی
متخصص اورولوژی وجود مشکل بیاختیاری و میزان کنترل بر شل کردن عضلات مثانه را در کودک دچار فلج مغزی بررسی میکند. اگر کودک مبتلا به فلج مغزی خفیفتر بتواند تا سه سالگی بر مشکل بیاختیاری غلبه کند، میتوان آموزش دستشویی رفتن را در این زمان شروع کرد، البته والدین باید درباره سن مناسب شروع آموزش با پزشک اطفال مشورت کنند. چنانچه بیاختیاری ادرار برطرف نشده باشد، متخصص اورولوژی طرح درمانی مناسب، شامل ورزش، جراحی یا دارو را توصیه میکند تا بتوان این عارضه را مدیریت کرد. موارد زیر نشان میدهد که کودک برای شروع آموزش استفاده از دستشویی آماده است:
- آگاهی کودک از زمانی که ادرار، ناخواسته تخلیه شده است.
- موفقیت کودک برای جلوگیری از ادرار کردن یا اجابت مزاج به مدت چند ساعت
- اعلام کردن زمان دستشویی داشتن
- داشتن توانایی نشستن روی صندلی توالت، در صورت لزوم با کمک گرفتن از بزرگترها
اما اگر کودک با ناتوانیهای شدیدتری دست و پنجه نرم کند و نتواند کنترل ادرار را تا 8 سالگی به دست بیاورد و یا هیچ یک از قابلیتهای فوق را از خود نشان ندهد، براساس آمار بعید است که بتواند بر مشکل بیاختیاری غلبه کند. البته با استفاده از پوشک و وسایل جمع کننده خارجی ادرار مانند سوند میتوان مشکل را مدیریت کرد.
صندلی توالت
صندلیهای توالت مخصوصی برای آسانتر کردن رفع نیازهای کودکان فلج مغزی وجود دارد برای مثال بسیاری از این صندلیهای مخصوص بندهای قابل تنظیم، نردههای ایمنی و نشیمنگاه نرم دارند تا حوادثی مانند سر خوردن و زمین افتادن کودک پیش نیاید. این صندلیهای مخصوص را میتوان از داروخانههای محلی خریداری کرد، یا از پزشک اطفال درباره محل فروش آنها راهنمایی گرفت.
عادتها
نکته کلیدی آموزش استفاده از دستشویی، تغییر عادتها است. ممکن است هر از گاه باز هم رختخواب کودک خیس شود یا حوادث ناخواستهای پیش بیاید و تعجب و حواس پرتی کار دست کودک بدهد، اما آموزش دستشویی رفتن در کل یعنی ایجاد یک برنامه روزانه منظم و تعهد به انجام آن. نهادینه شدن عادتها و برنامه روزمره برای کنترل بیاختیاری تمام کودکان مهم است و در واقع کودک باید به جای ایجاد چند تغییر اجباری، این کار ساده را یاد بگیرد. یک برنامه منظم روزانه را رعایت کنید تا کودک به تدریج به استفاده منظم از سرویس بهداشتی عادت کند.
اهمیت استقلال
پس از آن که کودک استفاده از دستشویی را یاد گرفت، دامنه انتخابهای او افزایش مییابد. برای مثال کودکی که این کار ضروری را یاد گرفته باشد، میتواند با خیال آسوده و بدون ترس از شرمندگی به مدرسه یا خانه دوستان برود. اسن استقلال شیرین کودک را شادتر و سرزندهتر میکند.
ابتلا به بیماریهای مختلف
لازم به ذکر است که بعضی کودکان فلج مغزی از بیماریهایی مانند مشکلات کنترل مثانه، بیاختیاری ادرار و ناراحتیهای روده رنج میبرند که موفقیت آموزشهای استفاده از دستشویی را کاهش میدهد. این مشکلات معمولاً بدون درمان و مداخله برطرف نمیشود و گاهی اوقات پیش میآید که کودک نمیتواند خود را به موقع به سرویس بهداشتی برساند. همان طور که اشاره شد، بیاختیاری ادرار گاهی مادامالعمر است.
درمان بیاختیاری ادرار در بیماران فلج مغزی
تغییر رژیم غذایی
بعضی از خوراکیهای برنامه غذایی روزمره علائم تکرر و بیاختیاری فوریتی ادرار را تشدید میکند. اگر محرکهای بیاختیاری در رژیم غذایی بیمار وجود داشته باشد، تغییر رژیم غذایی به رفع علائم بی اختیاری ادرار کمک خواهد کرد. محرکهای غذایی موادی هستند که در غذاها یا نوشیدنیهای ایجاد کننده یا تشدید کننده علائم آزاردهنده بیاختیاری وجود دارند. چنانچه مصرف محرکهای غذایی کاهش یابد یا به کل از رژیم غذایی حذف شود، علائم بیاختیاری نیز برطرف یا حتی درمان میشود. گام نخست برای پرهیز از محرکهای غذایی افزایش آگاهی مصرف کننده از طریق بررسی بستهبندی خوراکیها و رعایت یک برنامه غذایی مناسب است. البته تمام بیماران به تغییر رژیم غذایی واکنش نشان نمیدهند و این تغییرات باید براساس نیازهای هر بیمار ایجاد شود.
کاهش وزن
با توجه به این که چاقی یکی از عاملهای خطر بیاختیاری ادرار است، جای تعجب نیست که لاغری و کاهش وزن به کنترل بیاختیاری کمک کند.
رفتاردرمانی
رفتاردرمانی فلج مغزی و بی اختیاری ادرار، شامل بازآموزی مثانه و تخلیه سریع، روشی غیرتهاجمی برای بهبود علائم بیاختیاری فوریتی و مختلط در بانوان است. تخلیه زمانبندی شده و مکرر مشکل بیاختیاری را کمتر میکند، به ویژه اگر مثانه پیش از انجام فعالیتهای دامن زننده به بیاختیاری تخلیه شود.
محصولات جاذب
منظور از محصولات جاذب نوارها یا گنهایی است که برای جذب کردن ادرار، محافظت از پوست و جلوگیری از خیس شدن لباس در دو نوع یکبار مصرف و قابل استفاده مجدد طراحی میشود. این محصولات بوی ناخوشایند و رطوبت را کاهش میدهند تا بیمار راحتتر باشد و بتواند با خیالی آسوده در فعالیتهای معمول شرکت کند. معیارهای استفاده از این محصولات بسیار روشن است و استفاده از آنها در شرایط زیر به بیماران توصیه میشود:
- بیاختیاری مداوم علیرغم بهرهگیری از درمانهای مناسب
- ناتوانی در شرکت در برنامههای رفتاری به دلیل ناتوانی یا ابتلا به بیماری
- درمان نشدن اختلال بیاختیاری با مصرف دارو
- وجود نوعی بیاختیاری ادرار که با جراحی قابل اصلاح نباشد.
انسداد میزراه
وسایل مسدود کننده میزراه (مجرای خروج ادرار) وسایلی مصنوعی است که داخل میزراه یا روی مجرای خروج ادرار قرار داده میشود تا ادرار نتواند خارج شود. استفاده از این وسایل اقدامی موقتی برای پیشگیری از بیاختیاری ادرار است. از یک سو وسایل مسدود کننده میزراه نسبت به نوارهای جاذب جذابتر هستند، چون بیمار را خشکتر نگه میدارند و از سوی دیگر استفاده از آنها سختتر و گرانتر است.
سوندگذاری
انحراف مسیر ادرار با استفاده از سوندهای مختلف یکی از روشهای اصلی کنترل بیاختیاری ادرار است. کارایی سوندگذاری در مثانه در گذر زمان به اثبات رسیده است. سوندگذاری در مثانه میتواند راهکاری موقتی یا دائمی برای رفع مشکل بیاختیاری ناشی از حجم بالای ادرار باشد. سوندگذاری در میزراه روش مناسبی برای درمان بیاختیاری فوریتی نیست.
سوندگذاری در میزراه
سوندگذاری در میزراه یا سوند فولی (Foley) قدیمیترین روش برای درمان نقص عملکرد مثانه است. اگر لازم باشد که مدتی طولانی از سوند فولی استفاده کرد، سوند باید هر ماه عوض شود. سوند میزراه را میتوان در مطب، کلینیک یا در خانه توسط پرستار عوض کرد. یک پرستار باید از بیمار ناتوانی که نمیتواند از خانه خارج شود، مراقبت کند تا مشکلات بهداشتی پیش نیاید.
سوند سوپراپوبیک
اگر پزشک معالج سوندگذاری درازمدت را لازم بداند، سوند سوپراپوبیک جایگزین بهتری برای سوند میزراه است. مدت زمان سوندگذاری در شرایط زیر باید محدود شود:
- برای راحتی بیمارانی که امیدی به بهبودی ایشان نیست و در انتظار مرگند.
- برای جلوگیری از آلودگی یا سریع فرایند التیام زخمهای فشاری شدید
- در صورت وجود انسداد غیرقابل عملی که از تخلیه شدن مثانه جلوگیری کند.
- چنانچه نقص مثانه شدید باشد و انجام مداخلههای جایگزین ممکن نباشد.
- اگر بیمار تنها زندگی کند و پرستاری برای ارائه مراقبتهای دیگر در دسترس نباشد.
- در صورت ابتلا به بیماریهای حادی که نیاز به نظارت بر تعادل دقیق مایعات داشته باشد.
- برای بیماران دچار ناتوانی شدیدی که استراحت مطلق دارند و تعویض لباس برایشان دردناک و عذابآور است.
درمان دارویی
مصرف دارو به درمان بیاختیاری استرسی و فوریتی کمک میکند. البته دارودرمانی برای تمام بیماران موثر نیست و چون این داروها عوارض جانبی جدی دارد، نباید برای مدتی طولانی مصرف شود. داروهایی که معمولاً برای درمان بیاختیاری تجویز میشود، عبارت است از:
- آگونیستهای آلفا آدرژنیک
- عاملهای آنتی کولینرژیک
- داروهای ضداسپاسم
- ضدافسردگیهای سه حلقهای
- استروژن
- مسدود کننده گیرندههای آلفا آدرنرژیک
- بوتاکس (سم بوتولینوم)
درمان شب ادراری
رعایت توصیههای سادهای مانند کاهش مصرف مایعات در ساعات پایانی روز و آموزش مثانه در طول روز به کنترل بیاختیاری کمک میکند. اسپری بینی DDAVP 40 ـ 10 میلی گرمی شب ادراری را کاهش میدهد. ایمیپرامین (2 mg/kg/d) یکی از پرکاربردترین داروها برای درمان شب ادراری است. اکسیبوتینین و عاملهای آنتی کولینرژیک دیگر نیز در شرایط مناسب توصیه میشود. تاثیرگذاری متوسط افدرین در یک مطالعه آزمایشی نشان داده شده است. برخی متخصصین بر این باوراند که افدرین تونوس آلفا سمپاتیک میزراه را افزایش میدهد. هرچند درمان دارویی موثر است، اما اختلال اصلی دامن زننده به بیاختیاری غالباً پس از قطع مصرف دارو عود میکند. درمان شرطیسازی با هشدارهای حساس به رطوبت نیز به کنترل بیاختیاری کمک میکند. نتایج مثبت معمولاً پس از برداشتن دستگاه به قوت خود باقی میماند.
توانبخشی عضلات کف لگن
آموزش عضلات کف لگن یک درمان غیرتهاجمی موثر برای زنان بزرگسالی است که از بیاختیاری استرسی و مختلط رنج میبرند. چنانچه بیمار مونث دچار بیاختیاری استرسی خفیف باشد و مشکل افتادگی واژن وجود نداشته باشد، نرخ موفقیت توانبخشی عضلات کف لگن 80 ـ 75 % خواهد بود. ورزشهای کف لگن (تمرینهای کگل) بهترین نتیجه را برای درمان بیاختیاری استرسی خفیف ناشی از شل شدن عضلات میزراه به دست میدهد، البته به شرطی که اسفنکتر داخلی مشکلی نداشته باشد. ورزش درمانی کف لگن برای آقایانی که پس از جراحی پروستات دچار مشکل بیاختیاری شدهاند، نیز مفید است.
مخروط واژینال
مخروطهای واژینال وسیلهای وزنی است که برای تقویت عضلات کف لگن طراحی شده است. مخروطهای واژینال در ست 5 عددی با حجم و شکل یکسان، اما در وزنهای افزایشی (20، 32.5، 45، 60 و 75 گرم) ارائه میشود. ابتدا یک تک مخروط در واژن قرار داده میشود که بیمار باید آن را با منقبض کردن عضلات بالابرنده (لواتور) مقعد به مدت 15 دقیقه نگه دارد. زمان نگه داشتن مخروط به موازات قویتر شدن عضلات بالابرنده مقعد افزایش مییابد.
بیوفیدبک
بیوفیدبک درمانی موثر برای توانبخشی عضلات کف لگن است که در آن برای بیمارانی که در تعیین عضلات لواتور مقعد مشکل دارند، از وسیله الکترونیک استفاده میشود. بیوفیدبک برای درمان بیاختیاری استرسی، فوریتی و مختلط توصیه میشود.
تحریک الکتریکی
تحریک الکتریکی گونه پیچیدهتر و ظریفتری از بیوفیدبک برای توانبخشی عضلات کف لگن است که در آن عضلات بالابرنده مقعد با استفاده از جریانهای برق بدون درد تحریک میشود.
طب سوزنی
طب سوزنی یک درمان جایگزین نویدبخش به نظر میرسد. البته در مطالعهای که به سال 2013 بر روی چهار گروه نمونه تصادفی کنترل شده انجام شد که برای درمان بیاختیاری از طب سوزنی یا طب فشاری استفاده میکردند، هیچ بهبود قابل ملاحظهای مشخص نشد، هرچند بهبود محسوسی در علائم مثانه پرکار و کیفت زندگی بیماران مشاهده شد.
درمان با رزونانس مغناطیسی برون اندامی
درمان با رزونانس مغناطیسی برون اندامی به عنوان روشی برای درمان بیاختیاری استرسی تعریف شده است. سازمان جهانی غذا و دارو (FDA) در سال 2000، ایمنی و مفید بودن استفاده از دستگاه NeoControl (Neotonus, Marietta, Ga) را برای درمان بیاختیاری تایید کرده است. جریان مغناطیسی رزونانسی داخل میدان مغناطیسی قطبشزدایی الکتریکی را در عضلات و عصبهای هدف القاء میکند. این درمان نیازی به پروب ندارد، گافی است بیمار روی صندلی متصل به دستگاه مغناطیسی بنشیند.
جراحی
اگر بیاختیاری ادرار با درمانهای غیرجراحی کنترل نشود، درمان جراحی توصیه میشود. جراحی به روشهای مختلف انجام میشود، جراح روش مناسب را با توجه به استرسی یا فوریتی بودن بیاختیاری انتخاب میکند.