آیا امکان بارداری و زایمان در مبتلایان به ضایعه نخاعی وجود دارد؟
بسیاری از بانوان هنگام بروز آسیب نخاعی در سالهای باروری قرار دارند. هیچ گونه شواهدی دال بر از بین رفتن توانایی بانوان برای آبستنی پس از ضایعه نخاعی (SCI) وجود ندارد. بااین حال مشاهدات نشان داده است که زنان مبتلا به ضایعه نخاعی معمولاً برای اولین بار در سنین بالا باردار میشوند و بنابراین مسائل مرتبط با بارداری و وضع حمل در سن بالا را باید مدیریت کنند.
پیش از بارداری
بهتر است بیمار در صورت امکان، برنامههای خود را برای تشکیل خانواده با پزشک معالج در میان بگذارد. مسائل زیر باید قبل از آبستنی در نظر گرفته شود:
- دارو: کلیه داروهای مصرفی باید قبل از آبستنی بررسی شود تا احتمال بروز نقصهای مادرزادی ناشی از داروها ارزیابی شود. در صورت امکان، به ویژه در سه ماهه نخست بارداری باید داروهای مضر قطع شود.
- معاینه اورولوژی: رادیوگرافی در دوران بارداری، جز در شرایط اضطراری مجاز نیست، چون اشعه ایکس به جنین آسیب میزند. بیمار باید به متخصص اورولوژی مراجعه کند تا از مراقبتهای خاص لازم در دوران بارداری با ضایعه نخاعی مطلع شود.
- تغییرات جسمی: برخی بانوان دچار ناهنجاریهای اسکلتی، مانند انحناء غیرعادی ستون فقرات، شکستگی لگن یا دررفتگی مفصل ران هستند. این مشکلات باعث میشود که در شکم فضای کافی برای رشد جنین یا زایمان طبیعی وجود نداشته باشد. پزشک عوارض احتمالی ناشی از ضایعه نخاعی را برای بیمار توضیح میدهد.
بارداری
بارداری برای تمام بانوان زمان برنامهریزی و تغییر است، ضایعه نخاعی اهمیت این برنامهریزی را مضاعف میسازد. جنین در حال رشد محدودیتهایی را به مادر دچار آسیب نخاعی تحمیل میکند. بزرگ شدن جنین بر حرکت دیافراگم اثر میگذارد و ظرفیت تنفسی آن را کاهش میدهد، در نتیجه مادر، به ویژه در صورت ابتلا به تتراپلژی در معرض خطر ذاتالریه قرار میگیرد. به علاوه احتمال ایجاد زخمهای فشاری نیز بالا است، چون انتقال و رفع فشار به دلیل افزایش وزن مادر، دشوارتر از پیش میشود. از این گذشته تغییر نیازهای تغذیهای و مرکز ثقل مادر فرایند التیام زخمهای فشاری ایجاد شده را سخت میکند. بارداری احتمال کمخونی را در بانوان دچار ضایعه نخاعی و بارداری افزایش میدهد، این عارضه به نوبه خود خطر تحلیل رفتن پوست را بالا میبرد. برنامههای مثانه و روده عصبی نیز به موازات رشد جنین مختل میشود. یبوست یکی از مشکلات شایع بارداری است که به دلیل آهسته شدن حرکت غذا در روده در اثر مصرف مکمل آهن و تغییرات هورمونی رخ میدهد. فشاری که جنین در حال رشد به مثانه وارد میکند، به مشکل بیاختیاری دامن میزند. انقباض مثانه نیز با عوارض مشابهی همراه است. خطر عفونتهای مجاری ادراری نیز به دلیل شرایط خاص بارداری افزایش مییابد. به همین دلیل سرکوبی مزمن عفونت با مصرف آنتی بیوتیک در خلال نه ماه توصیه میشود. مشکل دیگر این است که همانطور که جنین بزرگتر میشود، فشار بیشتری را به سیاهرگهای بازگشتی از پاها وارد میکند. در نتیجه احتمال لخته شدن خون در پاها یا اصطلاحاً ابتلا به عارضه ترومبوز وریدهای عمقی یا DVT افزایش مییابد. بانوان دچار ضایعه نخاعی و بارداری برای انجام فعالیتهای روزمره خود بیشتر به کمک نیاز دارند، بنابراین مهارتهای مستقل و تغییر آنها در این دوران باید بررسی شود تا در صورت لزوم فیزیوتراپی، کاردرمانی یا مراقبت در منزل انجام شود.
زایمان و وضع حمل
شرایط مربوط به زایمان طبیعی و سزارین برای بانوان دچار ضایعه نخاعی و بارداری مانند بقیه است. البته پژوهشها نشان داده است که در صورت وجود آسیب نخاعی سزارین بیشتر انجام میشود. رحم که تحت کنترل هورمونهای عصبی و نه عاملهای عصبی است، در زمان مناسب منقبض میشود. روند وضع حمل برای تمام بانوان، صرف نظر از سطح حسی و عملکرد حرکتی یکسان است. چنانچه سطح ضایعه نخاعی بالاتر از T10 باشد، بیمار انقباضهای رحم را حس نمیکند، البته مادر میتواند از دیگر نشانههای زایمان، مانند ترس و اضطراب، شدیدتر شدن گرفتگی عضلات، تغییرات تنفسی، درد ارجاعی بالاتر از سطح آسیبدیدگی یا اتونومیک دیسرفلکسی (AD) متوجه وضعیت بشود. بررسی وجود نشانههای AD، شامل سردرد، فشار خون بالا، سرخ شدن پوست و تعریق، در کل مرحله زایمان و وضع حمل بسیار مهم است.
- روانشناختی: برخی بانوان دچار آسیب نخاعی حس میکنند که روند زایمان کاملاً از کنترلشان خارج است. اضطراب و تمایل به تحت کنترل داشتن شرایط در اواخر بارداری شیوع بالاتری مییابد و محیط بیگانه، ترس از موارد ناشناخته و تجربه نشده و ناآگاهی این وضعیت را تشدید میکند. آشنایی با محیط کلینیک و آموزش دیدن در دوران بارداری کمک میکند تا مادر با آگاهی و آرامش خاطر بیشتری به استقبال زایمان برود. همچنین بیمار فرصت پیدا میکند تا با گروه پزشکان و درمانگران خود آشنا شود.
- زایمان زودرس: آسیب نخاعی درصد شیوع زایمانهای غیرعادی را بالاتر میبرد. همچنین بانوان مبتلا به ضایعه نخاعی بیشتر در معرض زایمان زودرس قرار دارند. دو نگرانی عمده در ارتباط با زایمان زودرس وجود دارد، نخست این که ممکن است نوزاد نارس دچار مشکلات رشدی یا روانی باشد و در اثر این مشکلات از دنیا برود. دوم این که احتمال دارد زایمان زودرس در محیط درمانی رخ ندهد و در نتیجه جان مادر و نوزاد به خطر بیفتد. بنابراین متخصصین زنان و زایمان از هفته سی و دوم به بعد بارداری به فراخور شرایط بیمار توصیه میکنند که معاینه به صورت هفتگی انجام شود، مادر استراحت مطلق همراه با توجه به ویژه به عملکرد مثانه و روده و مراقبت از پوست داشته باشد یا حتی مادر زودتر از موعد زایمان در بیمارستان بستری شود. همچنین لازم است که در خانه از نمایشگر انقباض استفاده شود. چنانچه آسیب عصبی در سطح T6 و بالاتر رخ داده باشد، اطلاع از شروع شدن وضع حمل به دلیل هیپررفلکسی دشوار خواهد بود.
- اتونومیک دیسرفلکسی هنگام زایمان و وضع حمل: آسیب نخاعی در سطح T10 یا بالاتر منجر به اتونومیک دیسرفلکسی میشود. دلیل بروز AD محرکی قوی است که پایینتر از سطح آسیبدیدگی عمل میکند، این محرک میتواند مثانه پر، گیر کردن مدفوع در روده، تعویض سوند فولی یا معاینه واژن یا راست روده (رکتوم) باشد. مهمترین اتونومیک دیسرفلکسی نوعی است که غالباً همراه با انقباضهای رحم هنگام زایمان و وضع حمل رخ میدهد. بیمار باید از سابقه اتونومیک دیس رفلکسی و شیوه مدیریت آن آگاهی داشته باشد و در این باره با متخصص بیهوشی مشورت کند. نشانهها و علائم اتونومیک دیسرفلکسی شامل سردرد شدید همراه با فشار خون بالا توام با انقباضهای رحم است. همچنین ممکن است ضربان قلب مادر کاهش یا در بعضی موارد افزایش یابد، تغییر ضربان قلب با تعریق و سیخ شدن موهای بدن همراه است. مصرف پیتوسین ممنوع است، چون این دارو مشکل را تشدید میکند. مطالعات نشان میدهد که AD پریشانی شدیدی را به جنین تحمیل میکند. بیهوشی مناسب یا داروهای پایین آوردن فشار خون مشکل را درمان میکند، اما پس از آن باید زایمان به سرعت انجام شود.
وضعیت جنین در رحم و قرارگیری مادر روی تخت زایمان
تغییرات جسمی پس از ضایعه نخاعی بر وضعیت جنین در رحم هنگام وضع حمل اثر میگذارد. تغییرات ستون فقرات و لگن، مانند اسکولیوز یا احراف ستون فقرات، دررفتگی مفصل ران، انقباض، استخوانسازی نابجا (هتروتوپیک اسیفیکیشن) یاشکستگی لگن پایین آمدن نوزاد را به تاخیر میاندازد. هر یک از این تغییرات جسمی باعث میشود که جنین هنگام وضع حمل در موقعیت مناسب قرار نداشته باشد و مشکلاتی برای قرارگیری مادر روی تخت زایمان به وجود بیاید.
- اسپاستیسیتی: این انقباضها روند زایمان را مختل میکند.
- زخمهای فشاری: اگر مادر مرتب جابجا نشود، احتمال ایجاد شدن زخم بستر بالا است. بنابراین مادر و پرستار وی باید پوست را در طول بارداری، هنگام وضع حمل و پس از زایمان معاینه کنند.
مورد آخر این که پوکی استخوان پس از ضایعه نخاعی احتمال شکستگی پایین تنه را افزایش میدهد.
پس از زایمان
پس از زایمان احتمال بروز عوارض متعددی وجود دارد که مادر باید از آنها آگاهی داشته باشد. زنان مبتلا به ضایعه نخاعی و بارداری بلافاصله پس از زایمان در معرض خطر بالای عفونت مجاری ادراری قرار دارند، بنابراین وجود علائم عفونت باید بررسی شود. مادر برنامه مدیریت روده و مثانه را پس از زایمان دوباره تنظیم میکند و معمولاً به همان برنامه قبل از بارداری برمیگردد. در بخش زنان و زایمان معمولاً از لامپ حرارتی بر روی پرینه استفاده میشود. اگر ناحیه حس نداشته باشد، خطر سوختگی وجود دارد و نباید از لامپ حرارتی استفاده کرد. افت فشار خون وضعیت مشکلی است که برای بیمارانی پیش میآید که عضلات شکم را تحت کنترل ندارند. همچنین احتمال دارد، وقتی مادر چند روز پس از زایمان بلند میشود و بنشیند، غش کند یا دچار سرگیجه شود، برای جلوگیری از این مشکل یا به حداقل رساندن آن کافی است که مادر آهسته بلند شود و بنشیند و ساق کشی با کش روی شکم یا بدون آن بپوشد.
شیردهی
بانوان دچار ضایعه نخاعی اگر خودشان بخواهند، مشکلی برای شیردهی به فرزندشان ندارند. هرچند اسپاستیسیتی افزایش مییابد، اما اگر آسیب نخاعی پایینتر از T6 باشد، معمولاً مشکلی برای شیردهی وجود ندارد. اما اگر آسیب نخاعی بالاتر از T6 باشد، تولید شیر از هفته ششم به بعد کاهش مییابد. علت کم شدن شیر این است که محرک نوک پستان، یعنی عامل ضروری تولید شیر به حد کافی وجود ندارد، عدم وجود محرک از فقدان تحریک عصبی لازم برای ترشح پرولاکتین نشأت میگیرد.
توصیههایی برای متخصصین و پزشکان
حمایت روحی و عاطفی همواره مهمترین بخش از مراقبت از بانوان باردار است. کارکنان بیمارستان و اتاق زایمان باید دستورات لازم را برای مراقبت از مادر دچار ضایعه نخاعی دریافت کنند. بارداری، زایمان و وضع حمل علیرغم وجود ضایعه نخاعی به خوبی پیش خواهد رفت، به شرط آن که متخصص زنان و زایمان، پزشک خانوادگی، پرستار، متخصص طب فیزیکی، متخصص کاردرمانی و مشاور با همکاری یکدیگر بهترین مراقبت را به شیوهای آگاهانه از بیمار به عمل آورند. در جدول زیر مشکلاتی که احتمال بروز آنها در بارداری توام با ضایعه نخاعی وجود دارد و راهکارهای مدیریت آنها بررسی شده است.
مشکلات خاص |
بانوان باردار دچار ضایعه نخاعی |
پزشکان و متخصصین |
فعالیتهای روزمره | تغییرات بدن در سه ماهه آخر بارداری بر تعادل، توانایی حرکتی و قدرت جابجا شدن بیمار اثر میگذارد و این دوران را بیش از پیش سخت میکند. بیمار میتواند از وسایل کمکی استفاده کند. | پزشک معالج بیمار را در صورت لزوم به متخصص کاردرمانی و طب فیزیکی معرفی میکند. |
اتونومیک دیسرفلکسی | از علل اتونومیک دیسرفلکسی میتوان به رشد جنین، زخم بستر یا مشکلات روده/ مثانه و البته علل معمول قبل از بارداری اشاره کرد. بیمار باید قبل از هر مصرف هر دارویی با پزشک مشورت کند. | پزشک معالج بیمار را به دقت تحت نظر میگیرد و داروهای کاهش دهنده فشار خون را با احتیاط تجویز میکند. همچنین پزشک معالج با پزشک زنان و زایمان و متخصص بیهوشی مشورت میکند. |
کنترل مثانه | فشار مربوط به جنین در حال رشد ظرفیت مثاه را کاهش میدهد. چنانچه خودسوندگذاری متناوب (ICP) انجام شود، دفعات سوندگذاری افزایش مییابد. بیشتر شدن انقباض مثانه ترشح ناخواسته ادرار با وجود سوند یا بدون آن را در پی دارد. شاید لازم باشد که برنامه مدیریت مثانه را در هفتههای پایانی بارداری تغییر داد. | نظارت بر وضعیت بیمار و ارائه توصیههای مفید برای تغییر روشهای مدیریت مثانه |
کنترل روده |
احتمال بروز یبوست به دلیل بزرگ شدن رحم و فشار آوردن آن به روده بزرگ وجود دارد. بالا رفتن میزان پروژستین و مصرف مکملهای آهن نیز حرکات روده بزرگ را کند میکند. بنابراین لازم است که برنامه مدیریت روده با رعایت نکاتی مانند مصرف فیبر بیشتر و مصرف مسهل طبق دستور پزشک تغییر داده شود. همچنین به بیمار توصیه میشود که در صورت امکان بیشتر ورزش کند. بیشتر غذا خوردن در دوران بارداری تعداد دفعات اجابت مزاج را افزایش میدهد یا مصرف مسهل را ضروری میسازد. |
پزشک معالج تمام داروهای مصرفی تاثیرگذار بر اجابت مزاج، مانند انواع شیاف را بررسی میکند و از ایمنی مصرف آنها در دوران بارداری مطمئن میشود. همچنین به بیمار توصیه میکند که مایعات بیشتر و غذاهای سرشار از فیبر مصرف کند. |
ترومبوز وریدهای عمقی | همان طور که جنین رشد میکند، فشار بیشتری را روی سیاهرگهایی وارد میکند که خون را از پاها به قلب برمیگردانند، در نتیجه پاها ورم میکند. در اواخر بارداری به مادر توصیه میشود که بیشتر دراز بکشد و پاهایش را بالا بگذارد. پوشیدن جوراب و ساق کشی نیز مفید است. | معاینه دقیق پایین تنه به منظور تشخیص زودهنگام عدم تقارن و ورم کردن پاها |
دارو | به حداقل رساندن مصرف تمام داروها | پزشک معالج داروهایی را که بیمار برای اسپاستیسیتی، مدیریت مثانه و روده و دیس رفلکسی اتونومیک مصرف میکند، در هر سه ماهه بارداری به دقت بررسی میکند و خطرها و عوارض احتمالی هر یک را به مادر اطلاع میدهد. |
نیازهای تغذیهای | مصرف مکمل کلسیم بسیار مهم است. چون کم خونی یکی از عوارض بارداری است، مکمل آهن معمولاً مصرف میشود. همچنین به مادر توصیه میشود که غذاهای غنی از آهن و ویتامینهای لازم دوران بارداری را مصرف کند. همچنین بسیاری از بیماران باید رژیم غذایی خود را تغییر دهند تا با یبوست و مشکلات روده مواجه نشوند. | کمبود کلسیم احتمال بروز آسیبهای ناشی از پوکی استخوان را افزایش میدهد. پزشک باید مقدار کلسیم مورد نیاز مادر را تعیین کند تا مصرف بیش از اندازه کلسیم باعث تشکیل سنگ در مجاری ادراری و کلیه نشود. کمبود آهن/ ویتامین فرایند التیام زخمهای فشاری و ضایعات پوستی را آهسته میکند. |
زخمهای فشاری یا زخم بستر | احتمال ایجاد زخمهای فشاری در دوران بارداری به دلیل بالاتر رفتن وزن و سختتر شدن جابجایی افزایش مییابد. بیمار باید پوست، به ویژه ناحیههایی مانند استخوان خاجی، پاشنه، نشیمن و آرنج را مرتب بررسی کند و از ایجاد نشدن زخمهای فشاری مطمئن شود. همچنین بیمار باید پوست را خشک و تمیز نگه دارد. | پزشک پوست را در جلسات معاینه بررسی میکند تا نشانههای زخم بستر را در مراحل اولیه تشخیص دهد. |
کاهش ظرفیت تنفسی | بزرگ شدن رحم و جنین بر حرکت دیافراگم اثر میگذارد، در نتیجه ظرفیت ریهها کمتر میشود. | بانوان دچار ضایعه نخاعی، به ویژه تتراپلژی در دوران بارداری مستعد ابتلا به ذات الریه هستند. بنابراین برخی بیماران به رژیم اسپیرومتری محرک یا تمرینهای تنفسی دیگر نیاز پیدا میکنند. |
عفونت مجاری ادراری | چون جنین به مثانه، مجاری ادراری و یا سوند فشار میآورد، عفونتهای دستگاه ادراری در دوران بارداری درصد شیوع بالاتری دارد. آنتی بیوتیکهای انگشتشماری برای دوران بارداری تجویز میشود. به بیمار توصیه میشود که روزانه مایعات فراوانی مصرف کند. | وزارت بهداشت مصرف بعضی آنتی بیوتیکها را در دوران بارداری ممنوع کرده است که از آن جمله میتوان به آمینوگلیکوزید، اریترومایسین، نیتروفورانتوئین، کلرامفنیکول، سولفونامید و تتراسایکلین اشاره کرد. عفونتهای مجاری ادراری در دوران بارداری خطر زایمان زودرس و مرگ جنین را در پی دارد. |
برای مشاوره و درمان با ما تماس بگیرید